Itàłia
L'Itałia (/iˈtalja/(IT),[29] 
scolta (?·i)), ofisialmente Repùblega Itałiana,[30] el ze un Stato situà inte l'Eoropa meridionałe, el cuało teritorio el coinside in granda parte co l'omònema rejon geogràfega. L'Itałia ła ze na repùblega parlamentar unitaria e ła conta na popołasion de sirca 59,3 miłioni de abitanti. La capitałe ła ze Roma.
La parte continentałe, dełimitada da l'arco alpin, ła confina a nord, da ovest a est, co Fransa, Svìsara, Àustria e Slovenia; el resto de'l teritorio, sircondà dai mari Łigur, Tiren, Jonio e Adriàtego, el se slonga inte'l Mar Mediteraneo, ocupando ła penìzoła itałiana e numarévołi ìzołe (le pì grande łe ze Siciłia e Sardegna), par un totałe de 302068,26 km²
.[31] I Stati de ła Sità de'l Vategan e de San Marin i ze enclavi de ła Repùblega mentre Canpion d'Itałia ła ze l'ùgnoła esclave itałiana.
Croze-via de culture arcàeghe e cuna de ła siviłizasion eoropea, l'Itałia antiga ła jera sta unifegada da ła Repùblega romana e ła devien el sentro asołuto, aministrativo, econòmego, culturałe e połìtego de l'Inpero roman. Dapò ła Cadùa de l'Inpero Roman d'Osidente, l'Itałia medievałe ła jera sta sojeta de invazion e dominasion de popołasion barbàreghe, perdendo ła secołar unità połìtega. Inte'l XV secoło, co ła difuzion de l'umanèzimo e de'l Renasimento, ła torna èser el sentro culturałe de'l mondo osidentałe, ma dapò de łe guere d'Itałia de'l XVI secoło ła torna soto el comando dei poderi foresti, cofà Fransa, Spagna e Àustria.
Inte'l corimento de'l Resorzimento i tałiani i ga conbatesto par l'indipendensa nasionałe, finmenteché intrà el 1861 e el 1870 ze nasesto el Regno d'Itałia unitario, che'l gavéa vesto vitòria inte ła prima guera mondiałe (1918) e partendo dal 1882 ła gavéa tacà méter zo l'inpero cołoniałe in Àfrica setentrionałe e orientałe, tramontà inte el 1960. Inte'l 1946, dapò el ventènio fasista, ła desimada inte ła seconda guera mondiałe e ła guera siviłe, co'l sèvito de un referendum istitusionałe el Stato itałian el ze devegnesto na repùblega.
Inte'l 2020 l'Itałia, otava potensa econòmega mondiałe e tersa inte l'Union eoropea, el ze un stato co alto liveło de vita: l'ìndaze de sviłupo uman el ze racuanto alto, 0.883, e ła speransa de vita ła ze de 83,4 ani.[32] Ła ze menbra fondadora de l'Union Eoropea, de ła NATO, de'l Consejo d'Eoropa e de l'OCSE; ła tol parte a l'ONU e al tratà de Schengen. Ła ze par de pì menbra de'l G7 e de'l G20, ła partèsipa al projeto de condivizion nuclear de ła NATO, e ła ze sipia na potensa rejonałe eoropea[33] che na granda potensa, bona de ver na influensa połìtega anca so desizion de órdene extra-eoropeo e globałe,[34] e ła se cołocava inte ła nona pozision inte'l mondo par speza miłitar. L'Itałia ła vanta co ła Cina el mazor nùmaro de siti declarài patrimonio de l'umanità da l'UNESCO[35] e el ze'l cuarto Stato pì torìstego de'l mondo.
Etimołozìa de'l nome
[canbia | canbia el còdaxe]El nome proprio "Itałia" el nase cofà topònemo. La so orìzane, ojeto de studi sia da parte de łenguisti sia de stòreghi, ła ze controversa. Miga senpre parò, tuta-via, łe ne vien sujerìe etimołozie in senso streto, ma bensì ipòteze che łe se poza so considerasion foreste a ła spesìfega recostrusion łenguìstega de'l nome o sanò etimołozìe rifarìe a tradision mai dimostràe (cofà l'ezistensa de'l rè Itało)[36] o poco vero-sìmiłi (cofà ła corełasion de'l nome co ła pianta de ła vite).[37]
Storia
[canbia | canbia el còdaxe]Preistòria e protostòria
[canbia | canbia el còdaxe]El popołamento de'l teritorio Itałian el riva da ła preistòria, època de'l cuało ze sta ricatà-fora inportanti testimonianse archeołòzeghe. L'Itałia ła ze stada abitada partindo dal pałeołìtego, perìodo de'l cuało se conserva numarévołi siti archeołòzeghi cofà ła Grota de l'Adaura, i Balsi Rosi, Monte Pojoło, el Ponte de Veja, ła Grota Guatari, Gravina in Puglia, Altamura e Sepran.[38]
Numarévołi ricataminti i documenta anca el perìodo neołìtego (cultura de ła seràmega cardiałe e cultura dei pitari a boca cuadra), l'età de'l rame (cultura de Remedeło, cultura de'l Rinaldon, cultura de'l Gàudo), l'età de'l bronzo (incizion rupestri de ła Val Camònega, cultura dei castelieri, cultura apenìnega, siviltà nuràzega, cultura de łe teramare, cultura protoviłanoviana).
Par cheło che revarda a l'età de'l fero, che in Itałia ła coinside co'l perìodo preroman, se recorda ła siviltà viłanoviana e i popołi indoeoropei che i se ghea trasferio in Itałia da l'Eoropa orientałe e sentrałe in vàrie ołeae migratòrie; sti cuà i se smìsia a łe etnie che za ghe jera inte el teritorio, sorbéndołe, o gavendo na forma de convivensa pasìfega co ste cuà; se dełìnea in tal magnera fin da sta època ła sudivizion rejonałe de'l teritorio itałian.
Inte l'Itałia Setentrionałe, de parte dei Celti (comunemente ciamai Gałi), ghe ze i Lìguri (orizinariamente mia indoeoropei dopo fondesti co i Selti), mentre inte l'Itałia nord-orientałe i vive i Pałeovèneti, de orizine inserta, forse itàłega o iłìrega o, par parere de racuante fonti, provegnenti da l'Azia Menor.[39][40]
Inte l'Itałia peninsułare, de fianco dei Etruschi i ghe convive pòpołi de orìzene indoeoropea definii itàłeghi, intrà i cuałi Unbri, Latini, Sabini, Fàłeghi, Volsi, Marsi, Ecui, Pèzeni, Saniti, Apułi, Mezapi, Lucani, Bruzi e Ségułi. Altri popołi no indoeoropei, autòctoni, i ghe jera in Siciłia (Elimi e Ségani) e in Sardegna, abitada fin dal II miłènio a.C. da varie etnie nuràzeghe, forsi identifegàbiłi co l'antigo popoło dei Shardana.[41]
Cołonizasion fenisa e grega
[canbia | canbia el còdaxe]
I primi cołonizatori foresti i ze i Fenisi, che i ghea fondà inte el prinsìpio vari enpori inte łe coste de ła Siciłia e de ła Sardegna. Racuanti de sti cuà i ze diventai in poco tenpo dei cei sentri urbani e i se desviłupa parałełamente a łe cołonie greghe; intrà i prinsipałi sentri ghe ze le sità de Mozia, Zyz, Kfra in Siciłia e Nora, Sulki, Tharos in Sardegna.[42]
Dopo l'VIII sècoło a.C., cołonizadori provegnenti da ła Gresa i se stabiłise inte łe coste de'l sud Itałia dàndoghe vita a ła Magna Gresa e in chełe de ła Siciłia i iòneghi i fonda Elaia, Kyme, Rhejon, Parthènope, Naxos, Zankles, Hymera e Katane, i còłoni doreghi i fonda Taras, Syrakousai, Megara Hyblaia, Leontinoi, Akragas, Ghełas; i siracuzani i fonda Ankón e Adria; i megarezi Sełinunte. I Achei i fonda Sybaris, Poseidonia, Kroton, Lokroi Epizephyrioi e Metapontion; tarantini e thurioti i fonda Herakleia.
La cołonizasion grega ła mete i pòpołi itàłeghi in contato co forme de goerno de tipo democràtego e co espresion artìsteghe e culturałi ełevae.[43]
L'età romana
[canbia | canbia el còdaxe]
La rejon zeografega itałiana ła vien pułitegamente unia par ła prima volta co ła Repùblega romana (509-27 a.C.), ma el caràtero inperiałe de łe concuiste fazeste inte i sècułi seventi da Roma i desnadura el caràtaro nasionałe che sta rejon ła jera drio ciapar a ła volta de ła fin de'l I secoło a.C.[44]
Rivada a l'àpeze de'l desviłupo pułìtego, econòmego e sociałe, Roma inperiałe, co ła so organizasion socio-pułìtega, ła dasa un segno indełébiłe inte ła stòria de l'umanità. In tuti i teritori de l'inpero, i Romani i tira-su sità, strade, ponti, acuedoti e castri, esportando dapartuto el so modeło de siviltà e inte el contenpo integrando łe popołasion e siviltà suzogae, inte un procedimento tanto profondo che par sècołi, oncora dopo ła fin de l'inpero, ste popołasion łe sevitarà a definirse romane. La siviltà nasesta da łe rive de'l Tèvere, cresesta in època republegana e infin sviłupada in età inperiałe, ła ze a ła baze de l'atuałe siviltà osidentałe.
Dei confini de l'Itałia za el ghe parleva Antioco de Siracusa (V secoło a.C.) inte ła so òpara Sull'Italia.[45] Eło identifeghea l'Itałia co l'antiga Enotria, estendéndose dal streto de Siciłia, fin al golfo de Taranto e al golfo de Posidonia.[46] Dopo, co ła concuista romana dei secołi seventi, el tèrmano "Itałia" el vien identifegà coi teritori intrà Alpi, includesta ła Łiguria (fin al fiume Varo) e l'Istria fin a Poła.[46] De fato tuti i so abitanti i ze stai considerai Itàłeghi e Romani.[46]
L'Inpero roman d'Osidente el casca inte el 476 co Odoacre, ùltemo de na s-cera de condotieri zermàneghi che inte el perìodo de decadensa de l'Inpero roman d'Osidente el ghea conduzesto łe so masnade in teritorio itàłego, fazendo mołar el comando a l'ùltemo inperador d'Osidente, Ròmoło Augusto.[47]
El Medioevo
[canbia | canbia el còdaxe]
Odoacre el goerna l'Itałia fin al 493, finché no el vien fato dimétar e copà, dopo na guera de sincue ani, dai Ostrogoti de Teodòrego el Grando. Scumìsia cusita el regno ostrogoto, un domìnio che el rapresenta un perìodo de paze e stabiłità e che el se ferma inte el 535 co el teritorio Itałian el divien teatro de ła guera gòtega, che ła vede l'inperador d'Oriente Giustinian I contraponerse al regno ostrogoto. Inte el 553, dopo cuazi na ventena de ani, l'Inpero Bizantin el riese a vìnsar contro i Ostrogoti e a torse l'Itałia. El ràdego armà el devasta l'intiero teritorio, portando na grave crizi demogràfega, econòmega, pułìtega e sociałe.[48] Sentro de'l podero bizantin in Itałia ła divien Ravena. I ani de ła dominasion bizantina i vede ingrevar łe condision de vita dei contadini par colpa de ła forte presion fiscałe e de na terìbiłe jandusa (pestiłensa) che ła despópoła oncorpì el teritorio intrà el 559 e el 562. L'Itałia, indebołia e inpoveria, no ła ga altro ła forsa de oponerse a na nova invasion zermànega, cheła dei Łongobardi comandai da Alboino, intrà el 568 e el 569, co ła cuała ła penìzoła ła perde de'l tuto l'unità pułìtega. I Łongobardi, vegnendo drento dal Friułi, i se tołe ła granda parte de l'Itałia sentro-setentrionałe, o sia l'Itałia setentrionałe co ła Toscana, ciamada Langobardia Maior, e dopo de l'Itałia meridionałe, ła Langobardia Minor.[49] Coi łongobardi i se conferma èsar de łe autorità Dogałi destinae a perdurar, co alterne visende, fin al perìodo resorzimentałe e a l'unità d'Itałia inte el 1859. L'Edito de Rotari, ritołendo drento in parte el Dirito roman e sorbendo-su i prinsìpi cristiani el codìfega el Dirito siviłe. Le trè capitałi de l'Itałia longobarda łe ze stae Pavìa, Społeto e Benevento. La Langobardia Maior, co capitałe Pavìa, ła casca dopo sirca do sècołi, dopo de na desimasion ciapada par òpara de Carlo Magno inte el 774,[49] cueła Minor co capitałe Benevento ła soravive fin a l'XI secoło, co ła vien concuistada dai Normani. I pòsteri tentativi de costituir on Regno d'Itałia autònomo dal Sacro Roman Inpero, par òpara in partegołar de Berengàrio de'l Friułi e de Arduino d'Ivrea,[50] no el ga bon èzito.
I primi sècułi dopo l'800 i vede el afermarse de łe repùbleghe marinare (le pì conoseste łe ze Venesia Amalfi, Zenoa e Piza, manco conoseste Ancona, Gaeta, Nołi), che łe ghea controłà el comerso intrà l'Eoropa cristiana e el Mèdio Oriente arabo, e dopo dei lìbari comuni medievałi, frecuentemente in barufa intrà de lori ma incomunai dal ricordo de l'antiga grandesa romana, perpetuada idealmente da cheła cristiana e da un forte vołer de autonomia, che i portarà a s-cerarse, inte ła bega intrà Papato e Inpero, in do difarenti fasion, rispetivamente Guelfi e Ghibełini.[51]
La vìnsita de ła Lega Lonbarda contro l'inperador Federico Barbarosa inte ła bataja de Legnan (1176), e ła revolta dei Vespri siciłiani contro el tentar de'l fradeło de'l rè de Fransia Carlo I d'Anzò de sozugar ła Siciłia (1282), łe sarà ciapae da ła retòrega romàntega de l'otosento cofà i sìnbołi de'l ritestarse de na cosiensa de patria.[52] Sti cuà i ze segnałi de un canbiamento che, afermà e conpagnà dal descanto rełijoso che se ga inte el Duesento co Gioachino da Fiore e Francesco de Asizi, i porta al Renasimento.[53]
Co'l sparir da ła siena dei inperadori de Zermania, el infogamento de ła siviltà comunałe el riva al ponto econòmego, spirituałe e artìstego pì alto, ałimentà dai ideałi de un mùcio de poeti, intrà i cuałi Dante Alighieri, e da l'ezijensa, fata soa da Cola de Rienzo, de ła renàsita de l'unità d'Itałia.
Cusita el Burdach:
(VEC)
«Da l'XI sècoło i comuni itàłeghi i zera rivai al fioro del benestare ecònomego e siviłe [...] e co, dopo ła morte de l'inperador Federico II e el tramonto de ła caza de Svèvia, ła ga vesto fin ła terìbiłe lota intrà l'Inpero e Papato par l'ezemonia pułìtega universałe, co l'Itàlia ła se ghea sentia lìbara dal domìnio todesco, el so sentimento nasionałe el zera sfiorà inte un grando inséndio spirituałe, połitego-sociałe, artìstego. Sta cuà ła zera stada ła fonte spirituałe del Renasimento. L'antigo pensiero de Roma, mai spario, el ghe ghea fato fluir nova e pì granda forsa. Coła de Rienso, ispirà a l'idea połìtega de Dante, ma oltrepasàndoła, el proclamea, profeta de un lontan avegnere, ła granda ezijensa nasionałe de ła Rinasita de Roma. E so sta baze l'ezijensa de l'unità d'Itałia.»— Konrad Burdach, Dal Medioevo alla Riforma, traduzesto da l'italian e traesto da ła Grande Antołozia Filosofica, Marzorati, Miłan, 1964, voł. VI, p. 213-214
L'età moderna
[canbia | canbia el còdaxe]
Difarenti faturi i inpedise ła nàsita de un Stato unitàrio cofà che sucede inte el resto d'Eoropa: al timore de'l Papato de védar farse-su na potensa statałe bona de conprométar ła so autonomia, se ghe zonta ła sudivizion in tanti Comuni picenini, che lentamente i se ghea smudà in Signorie, tegneste-su da inportanti fameje co podere asołutìstego, cofà i Medici a Firense, i Visconti e i Sforza a Miłan, i De ła Scała a Verona e i Este a Ferara. Venesia ła ciapa invese, na forma de podere Republegan andove el Doze el vien da prima ełezesto dal popoło e seventemente da ła Nobiltà.[54] I cai pułìteghi itałiani i ga da suplir co l'intełijensa stratèzega a ła superiorità de forse dei stati nasionałi eoropei. Un ezénpio el ze Cosimo de' Medici, intrà i pì grandi costrutori de'l Renasimento fiorentin, el cuało el ga vesto na pułìtega èstera che ła ga savesto védar inte ła concòrdia itałiana l'ełemento ciave par inpedir ai stati foresti de intervegnere in Itałia sfrutando de łe so divizion interiore.[55]
La stratezia de Cosimo, portada vanti dal sucesor Lorenso el Magnifego, no ła vien conprendesta da chełi altri prìnsipi Itałiani, e ła se conclude co ła morte de Lorenso inte el 1492. Da chel momento cuazi tuta l'Itałia ła divien el teatro de un mùcio de invazion foreste: prima da parte franceze par òpara de Carlo VIII e Luizi XII e dopo da parte de Carlo V d'Asburgo. El scumìsio de ła dominasion foresta el se ga par colpa de'l retardo de'l prosedimento pułìtego de unifegasion, ma el fa anca notar acadiminti de patriotismo da parte de'l pòpoło, cofà cheło che ga fato Ettore Fieramosca inte ła sfida de Barleta[56]
L'età Moderna ła ze anca el perìodo de l'evołusion bèłega, co ła conparsa de ła polvare da s-ciopo e de novi mezi miłitari (canoni, moscheti etc.). Tuto sto cuà el ghea modifegà anca l'èsar de tante sità itałiane, costrinzeste a evòlvar łe so defeze miłitari: ła nase ła fortifegasion a ła moderna, anca dita "fortifegasion a l'itałiana", pròpio parché i primi tipi de muri moderni i vien fora inte łe sità itałiane (clàsego esenpio el ze cueło de łe Mura de Luca).
Inte ła segonda metà de'l Sincuesento scomìsia el tramontar de ła vitałità rinasimentałe, indebołia anca da łe nove tension rełijoze gaveste inte l'avegner de ła riforma protestante in Eoropa, che łe ghea portà al verifegarse de morti cofà el saco de Roma de'l 1527 par man dei Lanzeghenechi. Solché ła Repùblega de Venesia e el stato Pontifiso i mantegnarà un futuro e na autonomia pułìtega.
El Setezento el ze invese un sècoło de crizi par tuto el Stato: ła Ceza, che ła ga sorbio el perdimento de l'unità cristiana dei fedełi, el serca co ła controriforma de rinforsar ła so prezensa inte stati restai catòłeghi, sia co inisiative de educasion e de asistensa, sia izołàndołi da l'influir dei stati protestanti. L'Itałia ła vien cusita protezesta dai confliti rełijozi che i se inpisa in Eoropa, ma ła ze isteso sojeto de carestie, frecuentemente sevitae da epidemie.[57] Łe s-ciopa par sta motivasion un mùcio de rivolte contra ła dominasion spagnoła, de'l cuało ła pì conosesta ła ga sfogo a Nàpułi inte el 1647 par man de Masaniello, sensa portar nisun canbiamento.
Inte el prinsìpio de'l Setezento el finise el perìodo de paze e de trancuiłesa: dopo dei tratai de Utrecht e Rastat, i Asburgo d'Àustria i fa propi vari domini itałiani subentrando ai spagnołi.[55] Tornada ła paze in tut ła penìzoła, da ła seconda metà de'l sècoło, ła difuzion de l'iłuminismo el fa sì che anca l'Itałia ła vegna investia da inportanti reforme, che i coinvolze in partegołar el Ducà de Miłan soto Maria Teresa d'Àustria e Giuseppe II d'Asburgo, el Granducà de Toscana soto Pietro Leopoldo de Lorena, che inte el 1786 co'l còdaze leopoldin el abołise, primo Stato al mondo[58], ła pena de morte e el Regno de Nàpułi, anemà dal springo dibatimento dei pensatori. In rezalto łe ze łe figure dei intełetuałi Giambattista Vico, Gaetano Filangieri, Cesare Beccaria, Mario Pagano, Alessandro e Pietro Verri[59] Inte el 1796 Napołeon Bonaparte el scumìsia ła so Canpagna d'Itałia (1796-1797) concuistando ła penìzoła e metendo a fin ła miłenària Serenisima Repùblega de Venesia.
L'Unifegasion
[canbia | canbia el còdaxe]
La canpagna d'Itałia e ła nàsita de'l regno napołeònego inte el 1805 el descanta el sentimento nasionałe,[60] riciamà inte el proclamasion de Rìmini,[61] co'l cuało Gioachino Murat, inte el mezo de ła guera austro-napołetana, el ghe parla ai Itałiani a finché i se unisa par salvar el regno de Nàpułi. El ze el prinsìpio de'l Risorzimento, el perìodo de ła storia d'Itałia che ła porta a l'unità pułìtega e a l'indipendensa de ła nasion e che ła tołe un łaso tenporałe de vàrie dezene de ani, termenando solché inte el 1861 co'l nasimento de'l Regno d'Itałia tegnesto-su da Caza Savoja.
.jpg)
Eło el vede i primi patrioti a aderir inte el scumìsio a ła sosietà segreta de ła Carboneria, al cuało ghe sèvita i moti de'l 1820-1821, duramente reprimesti dai austrìaghi. Inte l'afermasion de ła Carboneria dopo ghe ze cheła de ła Giovine Italia e altri tentativi insuresionałi, intrà el cuało cheło dei fradełi Bandiera (1844).
I moti de'l 1848 i porta a ła prima guera d'indipendensa contro i austrìaghi, che łe vede coinvolzeste le popołasion sitadine, in partegołare durante i sìncue dì de Miłan, i dieze dì de Bresa, ła Repùblega Romana e ła spedision inte el 1857 de Carlo Pisacane inte el Regno de łe Do Sicìlie.[62] Miga ła guera, miga chełi altri tentadivi i ze stai parò bonoèziti.
Inte el 1859, co ła seconda guera d'indipendensa prima e co ła spedision dei Miłe dopo, se lesca el definitivo procedimento de unifegasion, che el porta in curto a ła concuista e a l'anesion de varie rejon e de'l Regno de łe Do Sicilie: pochi mezi dopo, inte el 1861, a Turin vien proclamà el Regno d'Itałia, che oncora nol tien drento el Vèneto, el Łasio, el Trentin-Alto Adeze, el Friułi e ła Venesia Julia.
Intrà i majori artèfezi i ga rezalto Mazzini, fondador de ła Giovine Itałia e figura eminente de'l movimento liberałe republegan Itałian e eoropeo, Garibaldi, republegan e de sinpatie sociałiste, Cavour, statista bon de móvarse inte ła siena eoropea par otegnere sostegni, anca finansiari, a l'espansion de'l regno de Sardegna e Vittorio Emanuele II, scaltro inte el concretizar el contesto favorévoło co ła costitusion de'l Regno d'Itałia.[63]
El Regno d'Itałia
[canbia | canbia el còdaxe].svg)
Al Regno d'Itałia i vien de consevensa anetesti el Veneto, inte el tèrmano de ła tersa guera d'indipendensa e, dopo ła tolta de Roma, che inte el 1871 ła divien capitałe d'Itałia, el Łasio. Za inte i primi ani dopo ła reunifegasion d'Itałia le forti disparità socioeconòmeghe intrà el setentrion e el meridion de'l Stato łe determenea l'insòrzar de ła cuestion meridionałe ligada al brigantajo, fenòmano dal cuało ze emerzesto temesti caibanda cofà Carmine Crocco, Luigi Alonzi e Pasquale Romano.[64]
A Vittorio Emanuełe II vien dopo Unberto I (1878-1900), copà a Monsa da l'anàrchego Gaetano Bresci, e Vitorio Emanuełe III (1900-1946); i ani a cavało de'l secoło i vede l'Itałia inpegnada inte na sèrie de guere de espansion cołoniałe in Somałia, Eritrèa e Łibia mentre el perìodo prebèłego, domenà da ła figura de Giovanni Giolitti, el ze caraterizà da ła modernizasion econòmega, industriałe e pułitego-culturałe de ła sosietà itałiana.
Durante ła granda guera l'Itałia, inte el scumìsio neutrałe, dopo de ła firma de un tratà segreto che ła ghe da grandi conpensi teritoriałi, ła se mete in leansa co'l trìplego intendimento contro i Inperi sentrałi. Dopo do ani de guera de trinsea, el 24 de otobre 1917 l'ezèrsito itałian, dopo de ła desfada de Caporeto, el se reorganiza e el controtaca drio ła lìnea de'l Piave otegnendo, soto el comando de Armando Diaz e co l'inporto de zóvani leve, a ła vitoria finałe inte ła bataja de Vitòrio Veneto el 4 novenbre de l'isteso ano.
Vinsesta ła guera, l'Itałia ła finise ła reunifegasion nasionałe tołéndose el Trentin-Alto Adeze, ła Venesia Jułia, l'Istria e racuanti teritori de'l Friułi oncora iredenti, ma no sendo boni de otegner ła cesion de tuti i teritori prometesti co'l pato de Londra, se taca védar el dislagar de l'insodisfasion par ła cusita ciamada vitòria mutiłada.
El fasismo e ła seconda guera mondiałe
[canbia | canbia el còdaxe]
Inte el contesto dei moti popołari de'l biènio roso el nase el scuadrismo che el reprime, co stimidasion e intachi a łe sedi de łe organizasion sociałiste, i moti operari e contadini. Inte el 1919 Benito Mussolini el fonda a Miłan el primo faso de conbatimento, confluio dopo inte el Partio Nasionałe Fasista, e el 30 de otobre 1922, dopo ła marsa so Roma, el va su al poder.
Inte łe ełesion pułìteghe itałiane de'l 1924 Mussolini el ciapa el 64,9% dei voti[65] e, cofà pre-stabiłio da ła leje Acerbo, i do tersi de łe càreghe, insegnae a ła lista de majoransa rełativa che ła gàpia catà-su almanco el 25% de łe prefarense.[66] La denunsa, da parte de Giacomo Matteotti, de l'iregołarità de łe ełesion, ła ze seguia calche dì dopo dal so rapimento e el masamento.[65] Inte el 1925, dopo un discorso in Parlamento, Mussolini el se declara ditatore.
Inte el biènio 1925-1926 łe vien emanae le cusita ciamae leji stra fasiste, che łe ghea portà a ła trasformasion de'l Regno inte on stato autoritàrio, co l'istitusion de'l Tribunałe Speciałe Fasista, de'l confino pułìtego par i antifasisti e de ła połisia segreta, l'OVRA. Inte el 1929 i vien firmai i Pati Lateranensi, sarando ła cuestion romana e inte el 1938 łe vien emanae le leji rasiałi, prinsipalmente, ma mia soło, inte i confronti dei ebrei, sevendo el modeło de'l "Manifesto de ła rasa".
Dal 1935 Mussolini el rezalta ła so pułìtega èstera agresivada: concuista l'Etiopia, el proclamea ła nàsita de l'Inpero itałian, el intervien inte ła guera siviłe spagnoła e el òcupa l'Albanìa. Inte el majo 1939 el firma el pato de asałe che el sansise ła leansa a ła Zermania nasista de Adolf Hitler e l'Itałia inte el fianco de st'ùltemo ła ingresarà inte ła II guera mondiałe, dopo un perìodo de partensa de no-bełizeransa, el 10 de zugno 1940 contro Fransa e Regno Unio. Inte el 1941 ła vien declarada guera anca a l'Union Soviètega e, co l'Inpero japonezo, ai Stati Unìi.
Le desimade miłitari in tuti i teatri bèłeghi (se recorda in partegołare cueła de El Alamein inte el Nord Àfrica e cueła inte el fiume Don inte el Fronte ruso) e soratuto el desbarco leà in Siciłia i indebołise Mussolini che, el 24 de luglio 1943, inte na reunion de'l Gran Consejo de'l Fasismo, el vien sfidusà. El dì sevente el vien fato inprezonar dal rè Vitòrio Emanuełe e sostituio a cao de'l goerno co Pietro Badoglio; un poche de stimane dopo el viene firmà el rendimento, mentre ła Zermania ła descaena l'operasion Achse e ła òcupa miłitarmente łe rejon sentro-setentrionałi de ła penìzoła, co Roma. Ła canpagna d'Itałia, conduzesta dai inleai co l'inporto de ła Rezistensa itałiana, el finise inte l'apriłe de'l 1945 co ła libarasion dei teritori ocupai, ła capitołasion de łe forse todesche e ła disgregasion de ła Repùblega Sociałe itałiana, ła strutura de goerno cołaborasionista organizada da Mussolini dopo l'8 de setenbre. El Duce, caturà co'l provea de scanpar, el vien copà dai partezani el 28 de apriłe 1945.
A guera concludesta, l'Itałia ła ze in condision crìteghe: i conbatiminti e i bonbardaminti aèrei i ga butà-zo un mùcio de sentri abitati, e le prinsipałi vie de comunegasion łe ze interonpeste.[67] El nùmaro de itałiani morti el ze stimà intrà i 415 000 (330 000 miłitari e 85 000 siviłi)[68] e 443 000 unità. Ła vegnarà pì vanti, inte ła seconda metà dei ani '40, jutada inte ła recostrusion co'l Pian Marshall, cofà tuti i stati eoropei.
Sol pian zeopułìtego, co i tratai de Parize de'l 1947 l'Itałia ła da un toco de'l so teritorio a ła Fransa e Jugoslavia, el Dodecanezo a ła Gresa, ła concesion itałiana de Tientsin a ła Cina, ła perde tute le cołonie africane e ła restituise l'indipendensa a l'Albanìa, che ła ingresa inte l'àrea d'influensa de l'URSS. Pì de'l 90% dei itałiani residenti inte łe tere dazeste a ła Jugoslavia, zà colpii dai masacri de łe fòibe, i ghea sbandonà ła so tera e el ghea fato fronte l'ezìlio in Itałia e inte el resto de'l mondo.[69] Pì de 100 000 i ze stai i itałiani rinpatriai dai posediminti cołoniałi in Łibia e Etiopia.
La Repùblega itałiana
[canbia | canbia el còdaxe]
El 2 de zugno 1946 un referendum el sansise ła fin de ła monarchia e ła nàsita de ła Republega. El 1º luglio Enrico De Nicola el vien nomenà Cao provizòrio de'l Stato; el incarga Alcide De Gasperi de formar el primo goerno de'l perìodo republegan, in sta magnera De Gasperi co'l so goerno el divien el primo Presidente de'l Consejo de ła Repùblega itałiana. El 1º de zenaro 1948 ingresa in vigor ła nova Costitusion de ła Repùblega itałiana.[70] e Enrico De Nicola el ciapa ła càrega de presidente de ła Repùblega itałiana. I ze i ani de'l miràcoło econòmego itałian, favorii da na ełevada dispunibiłità de manodòpara, gavesta da un forte fluso migratòrio da łe canpagne a łe sità e dal sud verso el nord. La crésita media de'l PIL de'l 6,3% intrà el 1958 e el 1963[71] el consente ła ridusion de'l divàrio stòrego co altri stati cofà Regno Unio, Zermania e Fransa.
Inte i ani setanta atività de grupi terorìsteghi, sia de drita estrema sia de sanca estrema, i porta a ła stratezia de ła tension,[72] segnada da tanti atentai cofà ła straje de piasa Fontana, ła straje de piasa de ła Loja e ła straje de Bołogna, inte i cusita ciamai ani de pionbo, rezaltai da atentai a esponenti de'l mondo sociałe, inprenditoriałe e istitusionałe, culmenai inte l'inboscada de via Fani e inte el secuestro e sasinamento de Aldo Moro, ła ponta pì alta de l'ataco brigatista al Stato democràtego.[73]
I ani otanta e novanta i ze invese segnai dal rifluso inte el privà, e da ła lota a ła mafia, che no-ostante inportanti boni èziti de łe istitusion ła ze costada ła vita a tanti mazistrai e ómani de'l Stato, intrà i cuałi de major rilievo i ze Giovanni Falcone e Paolo Borsellino.
Inte el 1992 le indàzeni de man nete inte el fenòmano diłagante de łe tanzenti che łe ciapa esponenti pułìeghi, prinsipalmente de'l pentapartio, determenando ła fin de ła prima Repùblega. Dopo el scàndało i nase novi partii, cofà ła Łiga Nord e Forsa Itałia. In sta faze, definia seconda Repùblega, nove coàłision pułìteghe łe ciapa el posto dei antesedenti partii popołari dazendo vita a un sistema in parte bipołare; racuanti esponenti de'l sentro-sanca, in partegołare Romano Prodi, i se alterna inte ła guida de'l Stato co Silvio Berlusconi, lìder de'l sentro-drita che el segna chełi ani e el cuało modeło de pensiero e asion, definio berlusconismo, identìfega un fenomeno sociałe e de costume.[74] La crizi de'l dèbito sovran eoropeo ła colpise anca l'Itałia inte el 2011 e a ła guida de'l Stato se incarega prima un goerno tècnego e dopo nove ełesion, goerni de coałision "de łarghe inteze".
Zeografìa fìzega
[canbia | canbia el còdaxe]
La rejon zeogràfega itałiana, sudividesta in Itałia continentałe, peninsułare e insułare, ła ze unìa al continente eoropèo da ła caena de łe Alpi. Grasie a ła so pozision, ła costituise idealmente un ponte de pasajo verso l'Azia e l'Àfrica. El Canałe de Siciłia, che el separa l'omònema rejon da l'Àfrica, el ze łargo 140 km
, mentre el Canałe d'Òtranto, che el divide punta Palascìa (in Puja) da l'Albanìa, el ze łargo pena 70 km
.
L'Itałia ła divide, par de pì, el basin osidentałe de'l mar Mediteraneo da cheło sentrałe, o sia el Mar Tiren dal Mar Jonio. A nord de'l Sałento se pende na entrada longa e streta de'l mare Adriàtego. Le ìzołe de Sardegna e de Còrsega łe divide el mar Tiren dal mar de Sardegna; łe coste itałiane łe se desviłupa in 7456 km
[75] e łe ga paezaji de variozènaro (dal łagunar al gargànego, da l'adriàtego al tirènego etc.).[76]
El teren Itałian, fortemente antropizà, el ga varie caraterìsteghe (vulcànego, endołagunar, calcareo etc.);[77] łe zone cołinari łe ze prevałenti in confronto a łe zone montane e a cuełe pianejanti, l'altitùdene media de'l teritorio el ze de sirca 337 m
s.l.m.
Łe caene montane łe se estende par bona parte de ła nasion. El fa parte de l'Itałia na granda parte de'l versante meridionałe de'l sistema alpin, par na longhesa de sirca 1000 km
. Le sime pì ełevàe łe ze pozisionae inte łe Alpi Osidentałi, andove łe ze un mucio łe sime che łe sùpara i 4000 m
intrà el cuało el Cervin (
4478 m
), el Monte Roza ( 4634 m
) e el Monte Bianco ( 4810 m
), ła montagna pì alta d'Eoropa. La caena dei Apenini ła percore tuta ła penìzoła, da ła Łiguria a ła Siciłia, fino a łe Madonìe; el Gran Saso ( 2912 m
), in Abruso, che ła ze ła so sima pì alta.
Solché un cuarto de'l teritorio Itałian el ze fato da pianure; la Pianura padana, un distendimento diłuvionałe formà da'l fiume Po e da i so afluenti, ła ze ła pì estendesta de tute. Łe ghe va drio, par dimension, el Tavołiero de łe Puje e ła pianura sałentina, do pianure de levamento, e el Canpidan, un'altra pianura diłuvionałe.[78] El ponto manco ełevà d'Itałia el ze situà inte ła frasion de Contane, in provinsa de Ferara ( −3,44 m
).
Le ìzołe majori łe ze ła Siciłia e ła Sardegna; tante łe ze le ìzołe menori, in granda parte fate-su arsipèłaghi,[79] cofà l'arsipèłago Toscan, al cuało ghe fa parte l'ìzoła d'Elba, l'arsipèłago de ła Madałena, l'arsipèłago Canpan, che el detien Ischia e Capri, łe ìzołe Ponsiane, łe Pełaze, le Eòłie, łe Ègadi e łe Trèmiti.
Zeołozìa
[canbia | canbia el còdaxe]
Ła zeołozìa de l'Itałia ła ze tanto struturada: l'órdene fiziogràfego e zeołòzego atuałe de l'àrea de ła penìzoła itałiana, de łe so ìzołe e dei basini marini arenti, el ze el rezultà de tanti avegniminti zeodinàmeghi pòsteri recondusìbiłi, inte l'estrema sìnteze, a l'interasion intrà do plache litosfèreghe, ła placa africana e cueła eoropea partiendo da'l Cretàzego superiore, perìodo inte el cuało ghéa tacà ła guałiva saradura de'l pałeo-osèano de ła Tètide. El màrzene meridionałe african, destochetàndose inte l'arentamento al continente setentrionałe eoropèo, el ga orizenà na sèrie de microplache interponeste che co ła pòstera acresion el ga dazesto vita inte el corso de'l Senozòego a l'atuałe teritorio peninsułare e siciłian.
In sto órdene se reconose do domini pałeozeogràfeghi fondamentałi, dividesti da ła łinea Insùbrega (Alpi sentrałi):
- un dominio eoropèo, dato dal màrzene meridionałe de ła placa eoropèa, che el ciapa drento el bloco sardo-corso e parte de'l mar Tiren, l'arco Całabro Pełoritan, el basin de'l Mediteraneo osidentałe, el sistema de falde alpine a verzensa eoropèa, costituie prinsipalmente da roce metamòrfeghe e intruzion de batołiti che i ne testimònia el rezime de conpresion derivà dal movimento de ła placa africana verso nord e da ła cołizion co ła placa continentałe eoropèa;
- un dominio african (inte un segondo senso) costituio da ła union de'l Dominio Sudalpin e dei domini adriàtego e àpuło, che i raprezenta ła union de microplache acresionae apartegnenti al màrzene de'l continente meridionałe.
El Dominio Sudalpin el ze formà da un sistema de falde a verzensa adriàtega, costituìe prinsipalmente da secuense carbonàteghe e smisiàe che łe se slonga verso est inte łe Dinàridi.[80] Inte ła caena apenìnega, ła linea tetònega "Ancona-Ansio" ła divide l'Apenin setentrionałe, prinsipalmente costituito da flysch terìzani, da l'Apenin meridionałe aonde łe formasion carbonàteghe i ze pì frecuenti. L'inpostasion struturałe apenìnega ła ze caraterizà inte ła so union da un sistema de falde che łe soracore so ła conca antepaeza àpuła. Sto sistema de falde, che el costituise ła parte emerzesta de ła placa adriàtega, ła se slonga dal mar Jonio fin a l'estremità osidentałe de ła val Padana e ła raprezenteva inte el prinsìpio na spece de "promontòrio" setentrionałe de ła placa africana. L'antepaeze àpuło (costituio sostansialmente dal teritorio pujezo), ła raprezenta un domìnio de piataforma carbonàtega stàbiłe, persistente dal Mezozòego al Miosene e dopo emerzesto, coinvolzesto solché in magnera marzenałe inte l'orozèneze apenìnega. La Siciłia ła ze formada inte ła parte sentro-orientałe da roce carbonàteghe e sìłego-clàsteghe apartegnenti al màrzene converzente african deformà ("unità maghrebidi"), mentre inte ła so parte nord-orientałe (Monti Pełoritani) el ze de pertinensa eoropea ("unità pełoritane"); le unità "sicìłidi" e "numìdeghe" interponeste łe raprezenta ła coertura sedimentària de'l domìnio oseànego tetideo, in granda parte de nadura flyschòide, scołada dal substrato orizinàrio de crosta oseànega (no conosesto) e sorascoresta inte el màrzene african.
El bloco sardo-corso el costituise un ełemento struturałe apartegnente al continente eoropeo, orizinariamente sołidałe al màrzene meridionałe franco-spagnoło e che el se ga destacà inte ła età òłigo-miosènega, rodando in senso antioràrio fin a descontrarse co'l màrzene continentałe african. Inte el cuadro tardo e post-scontro de l'area se mete drento el prosedimento de espansion oseànega in corso de'l Mar Tiren. El mar Tiren el ga na crosta oseànega neozènega drio espàndarse in do àree: basin de Marsiłi e de Vavilov; se ritien che na crosta oseànega mezozòega ła se càtee inte el Jonio soto na masiva covertura sedimentària.
El riłevante vulcanismo neozènego e ła ełevada sismisità de ła majorparte de'l teritorio nasionałe, łe testimònia el conpleso órdene zeodinàmego oncora in corso.
Dal ponto de vista stratigràfego, łe roce sedimentàrie emerzenti datàbiłi co seguresa bazàndose sol contesto pałeontołòzego i rezulta de na età inte el mezo intrà el Canbrian e el Cuaternàrio. Metamòrfiti de baso grado emerzenti inte ła parte meridionałe de ła Sardegna, costituie da arenàrie alternae co pełiti, łe ze datae co insertesa al perìodo Precanbrian.[81] La major parte de ła coertura sedimentària emerzente inte el teritorio Itałian ła ze post-pałeozòega. El Pałeozòego Inferior no metamòrfego el emerze solché in Sardegna e in Càrnia, mentre el Pałeozòego Superior (permo-carbonifero) el ze presente in lenbi su par zo estendesti inte i domìni sudalpin e apenìnego.
Vulcanismo e zeotermìa
[canbia | canbia el còdaxe]
In Itałia i ze prezenti numévołi vulcani: i pì conosesti i ze l'Etna ( 3343 m
), el vulcan pì alto d'Eoropa, el Vezuvio e el Strónbołi. L'ełevada atività vulcànega e magmàtega neozènega - cuaternària apenìnega, el ze sudivizìbiłe in provinse:
- Magmàtega toscana (Monti Simini, Tolfa e Amiata);
- Magmàtega łasiałe (Monti Vulsini, Vego inte el Łasio, Cołi Albani, Rocamonfina);
- Distreto ultra-alcałin unbro-lasiałe (San Venanso, Cupaeło e Polino);
- Vulcànega canpana (Vezuvio, Canpi Flegrei, Ischia);
- Arco eołego e basin tirènego (ìzołe Eòłie e montagne sotomarine tirèneghe);
- Antepaeze african-adriàtego (canałe de Siciłia, ìzoła Ferdinàndea, Etna e Monte Vulture).[82]
Fin ai ani sincuanta l'Itałia ła jera sta el primo e ùgnoło Stato a disfrutar, inte ła zona de Lardereło e dopo inte l'àrea de'l Monte Amiata, l'enerzia zeotèrmega par prodùzare enerzia ełètrega. L'ełevà gradiente zeotermego che carateriza parte de ła penìzoła el fa sì che altre provinse łe sìpia potensialmente disfrutabiłi: riserche fate inte i ani sesanta-setanta łe ghea catà-fora potensiałi canpi zeotèrmeghi inte el Łasio e in Toscana, cusita anca in granda parte de łe ìzołe vulcàneghe.[83]
Atività sìsmega
[canbia | canbia el còdaxe]
Par ła situasion zeodinàmega el so teritorio el ze frecuentemente sojeto a teramoti dando a l'Itałia el primà inte ła Eoropa par sti fenomeni:[84] so 1 300 sismi distrutivi avegnesti inte el II miłènio inte el Mediteràneo sentrałe belché 500 i ga colpio l'Itałia;[85] anàłeze dei moviminti focałi i ne dize che sti cuà i ze par el pì destribuii drio le àree intaresae da ła tetònega alpina e apenìnega, aonde i ze cauzai rispetivamente da moviminti drio faje.[82] Inte el Tiren meridionałe, ła destribusion dei iposentri, fin a na profondità de 500 chiłometri i ne dizaria che ghe ze el èsarghe de un pian de Beniof dato da ła subdusion de ła litosfera iònega.
Idrografia
[canbia | canbia el còdaxe]
L'Itałia, par ła prezensa de difarenti rilievi montagnozi, co nevari e jasare, de hagi e de acue sorzive, ła ze piena de corsi d'àcua. In zènere, vista ła distribusion e l'altitùdene dei riłievi, i fiumi pì longhi e de major portada i ze inte ła rejon alpina mentre i fiumi apenìneghi, a ecesion de Tèvere e Arno, i ga na longhesa pì curta e rezime torentìsio.
El fiume pì inportante łe ze el Po, longo 652 km
, co portada media de sirca 1460 m³/s
e basin de sirca
70000 km
[86] (anca se el fiume pì longo che el nase inte el Paeze el ze el Drava). Eło el traversa ła pianura padana sfozando inte el mare Adriàtego co on delta che el ze stà declarà patrimònio de l'umanità da l'UNESCO.
I łaghi Itałiani pì estendesti, inte l'òrdene i ze el łago de Garda, el łago Majore e el łago de Como, che el ze anca el pì fondo ( 410 m
),[87] i ze situai inte ła fasa prealpina. Altri łaghi inportanti i ghe ze inte ła zona peninsułare, el łago de Bolsena, el oag de Bracian e el łago de Alban de orìzene vulcànega, el łago Trazimen, el pì estendesto de l'Itałia peninsułare e i łaghi costieri, cofò el łago de Lesina e el łago de Varan.
Clima
[canbia | canbia el còdaxe]
La rejon itałiana (conprendesta intrà el 47º e el 35º parałeło nord) ła se pozisionada cuazi al sentro de ła zona tenperada de l'emisfero boreałe.
El clima ła ze fortemente influensà dai mari che i ła sirconda cuazi da ogni łato e che i costituise na benèfega tànega de całore e de umidità. I detèrmena de-fati, inte ła zona tenperada, un clima partegołare ciamà tenperà-mediteràneo.[88]
Par ła clasifegasion de Köpen,[89] l'Itałia ła ze sudividesta in trè sorte de clima (tenperà, tenperà fredo e fredo), a so volta sudividesti in microclimi: se pasa dal clima tenperà subtropegałe (presente inte łe àree costiere de ła Siciłia, de ła Sardegna meridionałe e de ła Całabria sentrałe e meridionałe) al clima glasałe (tìpego de łe sime pì ełevae de łe Alpi cuerzeste da neve perene, a cuote zeneralmente pì alte dei 3 500 metri s.l.m.).
Sosietà
[canbia | canbia el còdaxe]Evołusion demogràfega
[canbia | canbia el còdaxe]Co 59 257 566 abitanti,[90] l'Itałia ła ze el terso Stato de l'Union eoropea par popołasion (dopo Zermania e Fransa) e ła so densità demogràfega ła ze de 196,17 abitanti par chiłòmetro cuadro, pì alta de ła media de l'Union.[91]
La popołasion ła ze consentrada prinsipalmente inte łe zone pianejanti (49,1% dei rezidenti) e cołinari (38,8%) de'l stato,[92] ła ze caraterizada inte el 2016 da un alto nùmaro de veci (l'indeze de veciàia el ze paro a 161,4), da un baso taso de fecondità, paro a 1,34 e da na speransa de vita de 80,6 ani par i ómani e de 85,1 par le fémane.[93]
Inte ła fin de'l XIX sècoło l'Itałia ła ze un Stato de emigrasion de masa,[94] fenòmano che el se manifesta prima inte łe rejon setentrionałi e dopo in chełe meridionałi. Le prinsipałi destinasion łe ze le Mèriche (Stati Uniti, Braziłe, Arzentina, Uruguay) e l'Eoropa sentro-setentrionałe (inte el partegołare ła Zermania). Inte el XX sècoło l'emigrasion ła divien anca interna, atirada dal sviłupo industriałe de racuante àree setentrionałi de'l Stato.[95] El nùmaro de itałiani rezidenti a l'èstero che i ga ła sitadinansa itałiana el ze stimà in sirca 4 200 000.[96]
Par cheło che revarda el fenòmano de l'imigrasion, invese, el nùmaro de imigrai o rezidenti foresti regołari in Itałia ła ze aumentada tanto partindo dai ani novanta e, par i dati ISTAT, al 1º de zenaio de'l 2019 ła contea 5 255 503 unità, l'8,7% de ła popołasion rezidente;[97] le comunità pì numarévołi łe jera cheła rumena (1 206 938 rezidenti), cueła albaneze (441 027) e cueła marochina, (422 980)[93] A sti cuà ghe va zontà i foresti iregołari, sirca 404 000 par un raporto de'l 2015 so l'imigrasion de ła Fondasion Ismu.[98]
Łéngue
[canbia | canbia el còdaxe]Łéngua itałiana
[canbia | canbia el còdaxe]
L'itałian el ze ła łéngua ufisiałe e ła pì parlata; eła ła ze in pì una de łe łengue ufisiałi de l'Union eoropea. Ła fa parte de'l grupo de łe łengue romanze orientałi de ła fameja de łe łengue indoeoropee, e ła deriva dal diałeto fiorentin de'l Trezento, idioma difondéstose inte le alte clase de l'Itałia gràsie anca ai grandi scritori toscani de l'època cofà Dante, Boccaccio e Petrarca.
Altre łéngue
[canbia | canbia el còdaxe]
A liveło locałe i ze reconoseste come co-ufisiałi le seventi łéngue:
- fransezo: in Vałe d'Aosta
- sloven: inte łe provinse de Trieste, Gorizia e Ùdine
- todesco: in provinsia de Bolsan e in Val Canałe[100] (Friułi Venesia Jułia)
- ladin: inte i comuni ładinòfoni de'l Trentin-Alto Àdeze
In ste rejon i ufisi pùbleghi e ła segnałètega stradałe i ze biłengui o triłengui (cofà i comuni ładini de l'Alto Adize e walser de l'alta vałe de'l Lys), i documinti ufisiałi i połe èsar redai in Itałian o inte l'altra łengua.
Le minoranse lenguìsteghe stòreghe prezenti e reconoseste drento dei confini de ła Repùblega itałiana łe ze ełencae da ła leje de'l 15 de disenbre 1999, n. 482.[101] Eła ła tuteła "le popołasion albanezi, catałane, zermàneghe, greghe, slovene e croate e cuełe parlanti el fransezo, el franco-provensałe, el furlan, el ładin, l'ositan e el sardo". Ghe ze par de pì altre łéngue rejonałi che, siben che łe sìpia censie da l'UNESCO cofà łengue minoritàrie e da ła comunità łenguistega internasionałe cofà łéngue no ligae a l'Itałian, no łe gode de reconosimento o tuteła da parte de'l Stato Itałian.[102]
El liveło de tuteła de racuante menoranse ła ze stabiłito sia da ła normativa itałiana sia dai tratai internasionałi
La łéngua dei segni itałiana (LIS),[103] o sia ła łéngua viziva dei sitadini sordi, ła ze reconosesta da ła rejon Vałe d'Aosta dal 2006.
Rełijon
[canbia | canbia el còdaxe]In Itałia ghe ze el prinsìpio de ła łaisità de'l Stato e par tanto no ghe ze na rełijon ufisiałe.
I sitadini itałiani i ze in majoransa cristiani catòłeghi: inte el 2006 l'87,8% el se declarava catòłego e el 30,6% prategante,[104] persentuałe diminuia, par efeto de un cresente procedimento de secołarizasion, al 24,4% par el rapporto Eurispes 2010,[105] a fronte de'l 18,5% de ła popołasion de agnòsteghi o no credenti.
La Ceza catòłega in Itałia ła ze organizada in 225 diòceze pì un ordinarià miłitare;[106] el véscovo de Roma el ze el so prinsipałe e el ciapa el tìtuło de Papa. La Ceza ła ga un roło influente inte ła socetà itałiana, ciapando pozision so temàteghe rełijoze, sociałi e pułìteghe, cofà el divòrsio e l'aborto inte i ani setanta o, in ani pì arenti a chełi nostri, el testamento biołòzego e ła fecondasion asistia, cavar el crozefiso dai anbienti scołàsteghi (el 60% dei itałiani i ze contrari, co soło el 17% favorevołi)[105] o le pułìteghe so l'imigrasion.
Ła rełasion Stato-Ceza ła ze prevedesto da ła Costitusion, che ła demanda ai Pati Lateranensi, rivedesti inte el 1984 co'l novo concordà (łe rełasion co altre confesion rełijoze łe ze regołae da spesìfeghi intendiminti (intese in Itałian)),[107] inte el cuało el sostegno statałe a ła Ceza el ze stabiłio traverso na cuota proporsionałe de l'oto par miłe de'l zètito IRPEF,[108] che el se zonta a altri finansiaminti a ła Ceza catòłega.
Intrà łe rełijon de menoransa ghene ze anca altre de cristiane (in magnera partegołar ortodosi e protestanti, st'ùltemi in màsima parte pentecostałi), ebrei, mormoni e testimoni de Zèova. L'imigrasion ła contribuise a far crésar łe menoranse in Itałia, łe pì numarévołi łe ze i cristiani-ortodosi, i musulmani, i budhisti e i induisti.[109]
Crimenałità
[canbia | canbia el còdaxe]
Inte el corso de'l XIX secoło se orìzena in Siciłia[110] un fenòmano criminałe organizà inte el teritorio e fato da streti lighi co ła pułìtega e el poder econòmego, ła mafia, tèrmano che divien sinònemo de "crimene organizà"; in Itałia łe ze de stanpa mafioza organizasion cofà cosa nostra in Sicìlia, ła camorra in Canpània, ła 'ndrangheta in Całabria e ła sacra corona unita e ła società foggiana in Puja. El fenòmano mafiozo, che inte l'Itałia, par un raporto de'l Censis de'l 2009, ła revarda diretamente el 22% dei Itałiani e el 14,6% de'l PIL,[111] ła ze dopo prołiferà a liveło mondiałe, co difuzion e carataristeghe autònome.
L'Itałia ła se difarénsia par na forte e guałiva lota contro ła màfia, costada ła vita a mazistrai, òmani de łe forse de l'órdene e de łe istitusion,[112] ma che ła ga otegnesto grandi rezultai, co l'inprezonamento de tanti boss małavitai.
Par cheło che revarda i omisidi, inte el 2006, l'Itałia ła rezultea èsere el secondo Stato pì seguro d'Eoropa, co ła Danimarca, Zermania e Spagna, dopo ła Norvezia.[113] Par na reserca de Il Sołe 24 ORE, bazada su dati de'l Ministero de l'Interno e riferia al primo semestre de'l 2010, in Itałia i reati ripetesti, soradetuto inte łe grande àree urbane e inte łe zone de alta densità infrastruturałe, i ze sirca 1 292 000. Miłan, Turin e Bołogna, co sirca 30 reati cada miłe abitanti, łe rezulta le sità pì a rìs-cio, Matera, Potensa e Bełun chełe pì segure. Par cheło che revarda reati che colpise l'economia (uzura, resiclajo de schei e trufe) le sità pì penałizae łe ze Nàpułi, Bołogna, Trieste, La Spèsia e Zènoa.[114]
Elevada ła ze ła corusion a drento de ła publega aministrasion (in magnera partegołare inte el setor sanitàrio): par el Rapporto Eurispes 2010 l'Itałia ła ze al 63º posto (so 180 stati) inte ła clasìfega globałe.[115] Le rejon pì colpie da sto fenòmano łe ze Całabria, Sicìlia e Puja. Pal SAeT (Servisio Anticorusion e Trasparensa), ła corusion "scoerta" ła ze solché ła ponta emerzente de un aisb ła punta de un iceberg in confronto a tuta ła corusion "coerta" che ła ciapa ła socetà itałiana.[115]
Mèdia e libartà de informasion
[canbia | canbia el còdaxe]Inte el canpo radiotełevizivo[116] el panorama Itałian el ze caraterizà dal duopòłio RAI - Grupo Mediaset (inte i ani duemiła, el ze diventà rełevante anca el roło de ła pay tv de Sky), el cuało el ga sèviti conplesivi, stàbiłi da un mùcio de ani, i se atesta inte el 2010 al 78,6% de'l marcà.[117] A rinforsare ła pena-dita consentrasion el ze el roło sentrałe fato da ła tełevizion cofà mezo informativo, che in Itałia inte el 2010 el ze da-torno al 90%;[117] ła pusìbiłe influensa de'l presidente de'l Consejo de l'època, Berlusconi, za proprietàrio de Mediaset, inte el network pùblego RAI, el ga portà l'organizasion Freedom House a clasifegare inte el so raporto l'Itałia, ùgnoło Stato de l'Eoropa osidentałe, cofà "parsialmente lìbara",[118] mentre el raporto 2017 de Reporter sensa frontiere[119] el mete l'Itałia al 52º posto (so 180) inte el mondo par ła libartà de stanpa.
Inte el raporto 2011 so ła libartà de ła rete, l'Itałia ła ze "lìbara", no riłevàndose signifegative limitasion a ła libartà de espresion e de informasion inte el web;[120] a ła fin de'l 2011 ła penetrasion internet ła ze al 58,7%.[121]
Par cheło che revarda ła stanpa, el Corriere della Sera el detien el primato par nùmaro de còpie vendue, seguio da La Repubblica, La Gazzetta de'l Sport e La Stampa.[122] El cuotidian pì antigo de Itałia, fondà inte el 1664, e el zornałe pì antigo de'l mondo oncora in edìcuła ła ze ła Gazzeta di Mantova.[123]
Pułìtega
[canbia | canbia el còdaxe]L'Itałia ła ze un stato menbro de l'Union Eoropea situà inte l'Eoropa meridionałe co capitałe Roma. Dełimitada a nord in granda parte da l'arco alpin, l'Itałia ła confina a ovest co ła Fransa, a nord co ła Svìsara e l'Àustria e a est co ła Slovenia. I microstati San Marin e Sità de'l Vategan i ze enclave, mentre el comun de Canpion d'Itałia el costituise na esclave situada inte ła rejon itałòfona de'l Canton Tisin in Svìsara.
Ordenamento de'l Stato
[canbia | canbia el còdaxe]
La Costitusion de ła Repùblega itałiana aprovada da l'Asenblea Costituente el 22 de desenbre 1947, promulgada el pòstero 27 de disenbre da Enrico De Nicola, cao provizòrio de'l Stato, e entrada in vigor el 1º de zenaro 1948, ła ze ła leje fondamentałe de'l Stato.[124]
El sistema pułìtego Itałian el ze cueło tìpego de na repùblega parlamentare, inte el cuało el parlamento el ze ła ùnzoła istitusion a detenere ła raprezentansa de ła vołontà popołare.
Le majori istitusion łe ze:
- Presidente de ła Repùblega: el ze el cao de'l Stato e el raprezenta l'unità nasionałe; el vien ełezesto dal Parlamento; eło el nòmena el Presidente de'l Consejo e, so proposta de st'ùltemo, i ministri. El połe disòlvare[125] łe càmare.[126]
- Parlamento bicamerałe (Càmara dei deputai e Senato de ła Repùblega): i ezèrsita el poder lejislativo e i vota ła fidusa al Goerno.[127]
- Goerno: el ezèrsita el poder esecutivo, el ze conponesto dal presidente de'l Consejo e dai ministri, che i forma el Consejo dei ministri, .[128]
- Mazistratura: ła ezèrsita el poder zudisiàrio (sia incuirente sia zudegante), ła ze autonoma e indipendente da ogni altro poder.[129]
- Consejo superiore de ła mazistratura: el ga conpiti de autogoerno de ła mazistratura, desvincołàndoła totalmente da łe influense de'l goerno, inte el partegołare dal Ministero de ła zustìsia.[129]
- Corte costitusionałe: ła ga ła funsion de garante de ła Costitusion, pronunsàndose so ła conformità de łe leji a ła Costitusion.[130]
Ghe ze do Biblioteche Nasionałi Sentrałi sedi de'l depòzito legałe de'l Stato, a Firense e a Roma.
L'Istitusion Zeogràfega Miłitare ła ze l'ente cartogràfego de Stato e el ze a Firense.
Sudivizion aministrative
[canbia | canbia el còdaxe]I enti teritoriałi che, in baze a l'artìcuło 114 de ła Costitusion i costituise, co'l Stato, ła Repùblega itałiana e i ze:
- le rejon (15 a statuto ordenàrio e 5 a statuto speciałe);
- le sità metropułìtane (14);
- le provinse e i comuni (rispetivamente 93 e 7 904, dati ISTAT de l'ano 2020).[131]
Inte ła lista sevente, par cadauna rejon el ze riportà el stema ufisałe e el nome de'l caołogo.
| Rejon | Caołogo |
|---|---|
 Vałe d'Aosta[RSS 1]
|
Aosta |
 Piemonte |
Turin |
 Liguria |
Zenoa |
 Łonbardia |
Miłan |
 Trentin-Alto Adexe[RSS 1]
|
Trento |
 Vèneto |
Venesia |
 Friułi-Venesia Julia[RSS 1]
|
Trieste |
 Emiłia-Romagna |
Bołogna |
 Toscana |
Firense |
 Onbria |
Peruza |
 Marche |
Ancona |
 Lasio |
Roma |
 Abruso |
L'Àcuiła |
 Mołixe |
Canpobaso |
 Canpania |
Nàpułi |
 Puia |
Bari |
 Baxiłicata |
Potensa |
 Całabria |
Catanzaro |
 Siciłia[RSS 1]
|
Palermo |
 Sardegna[RSS 1]
|
Cajari |
Inte ła lista sevente łe prime dieze sità Itałiane par abitanti de'l teritorio comunałe al 2019.[132]
| Poz. | Comun | Sità metropułitana | Rejon | Abitanti |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Roma | Roma | Lasio |
2 837 332 |
| 2 | Miłan | Miłan | Łonbardia |
1 396 059 |
| 3 | Nàpułi |  Nàpułi |
Canpania |
962 589 |
| 4 | Turin |  Turin |
Piemonte |
870 952 |
| 5 | Pałermo | Pałermo | Siciłia |
657 960 |
| 6 | Zenoa |  Xènoa |
Liguria |
574 090 |
| 7 | Bołogna | Bołogna | Emiłia-Romagna |
390 625 |
| 8 | Firense |  Firense |
Toscana |
372 038 |
| 9 | Bari |  Bari |
Puia |
322 316 |
| 10 | Catania | Catània | Siciłia |
311 402 |
I comuni Itałiani i ze caraterizai da picenine dimension e pochi abitanti, al 2019 el 45,8% dei comuni no i sùpara i 20 chiłometri cuadrai de superfise e el 69,6% no i sùpara i 5.000 abitanti.[133]
Istitusion, enti e asociasion
[canbia | canbia el còdaxe]Ordenamento scołàstego
[canbia | canbia el còdaxe]L'istrusion in Itałia ła ze regołada co modi difarenti dipendendo da ła forma zurìdega (scołe pùbleghe, scołe paritàrie, scołe privae). La formasion profesionałe, che ła tien drento i istituti profesionałi, ła depende invese da łe rejon.
L'obligasion scołàstega ła finise a 16 ani.[134]
El sistema scołàstego Itałian el ze struturà in trè sedi de istrusion:
- istrusion primaria, de durada cuincuenałe;
- istrusion secondaria, che ła ciapa drento ła scoła secondaria de primo grado, de durada trienałe, e ła scoła secondària de secondo grado, de durada cuincuenałe;
- istrusion superiore, che ła ciapa drento l'università e ła formasion spesałistega, cofà master e scoła de spesałizasion.
A sti sie ani de istrusion se ghe zonta ła scoła de l'infànsia, na istitusion prescołàstega no obligatòria, caraterizada dal zugo e da ła convivensa co conpagni e dal pareciamento al primo siclo de istrusion.
El siclo dei studi a l'università el se artìcuła, dopo ła reforna introduzesta dal proceso de Bołogna, in trè faze:
- làurea (3 ani)
- làurea mazistrałe (2 ani)
- dotorà de riserca (3 ani)
Par na anàłezi ISTAT de'l 2010, el liveło de istrusion e formasion dei studenti Itałiani el ze całante, sora de tuto se confrontà a cheło de chełi altri stati eoropei: el 46,1% de ła popołasion adulta el ga conseguio ła soła licensa media, andove ła media eoropea ła se atesta al 28,5%. Inte łe scołe superiori l'ełevà nùmaro de sbandoni scołàsteghi el porta l'Itałia al primato negativo inte l'Eoropa par i zovani intrà 18 e 24 ani che i dasa ła scoła superiore sensa ver ciapà el diploma (el 20% inte el 2009); anca el nùmaro de łaureai el ze soto ła media eoropea (solché el 21,6% dei zovani intrà i 25 e i 29 ani). In pì se ghe zonta na insufisente cuałità de l'istrusion: par na vałutasion conduzesta inte l'ànbito de'l programa par ła vałutasion internasionałe de'l scołaro, ła conpetensa dei cuindezeni Itałiani, za inferiora al vałore mèdio inte i 30 stati OCSE, ła ze sgravada da ła carensa inte ła dòpara de nove tecnołozie. L'Itałia ła ga par finir el primato eoropeo dei zovani che no i studia, e gnanca i łavora (nel 2009 eran el 21,2% de łe person intrà 15 e 29 ani).[135]
Sistema sanitàrio
[canbia | canbia el còdaxe]El Servìsio sanitàrio nasionałe Itałian (SSN) el ze un sistema pùblego de caràtero universałìstego che, cofà stabiłio da l'art. 32 de ła Costitusion de ła Repùblega itałiana, el garantise el derito a ła sałute e a l'asistensa sanitària par tuti i sitadini, finansià traerso ła fiscałità zenerałe e i ingresi direti, persepie da łe aziende sanitàrie locałi, derivanti dai ticket sanitari (o sia łe cuote co łe cuałi el asistio el contribuise a łe speze) e da łe prestasion a pagamento.
Na riserca de'l 2000 de l'Organizasion mondiałe de ła sanità ła mete el sistema sanitàrio Itałian al secondo posto inte el mondo, dopo ła Fransa, in tèrmani de efisensa de speza e ingreso a łe cure pùbleghe par i sitadini.[136] Tuta-via, solché el 35,8% de ła popołasion el se declara sudisfà de'l sistema sanitàrio e el 42% de l'asistensa ospeałiera, mentre el 79,4% i vede intołeràbiłi i tenpi da spetar inte łe struture sanitàrie.[137]
Forse armae e pùblega seguresa
[canbia | canbia el còdaxe].jpg)
La Repùblega itałiana, par difendear miłitarmente el so teritorio e par suportar łe desizion de pułìtega interna e èstera, ła fa dòpara de difarinti forse armae e de połisia: l'Arma dei Carabinieri, ła Połisia de Stato, ła Guàrdia de Finansa, el Corpo de połisia penitensiària, l'Ezèrsito Itałian, l'Aeronàutega Miłitare e ła Marina Miłitare. Ste cuà łe sfiła inte ła parada miłitare par ła Festa de ła Repùblega itałiana co'l Corpo nasionałe dei vìziłi de'l fogo e de ła Połisia Roma Cavedałe (in raprezentansa de łe altre połisie locałi), e al personałe miłitare e siviłe de altre asociasion, cofà ła Croze Rosa itałiana e ła Protesion siviłe.
L'Itałia ła sostien, partindo dal 1955, l'Organizasion de łe Nasion Unìe, e le so atività internasionałi de seguresa e ła ze una dei menbri fondadori de ła Comunità eoropea, dal 1993 Union eoropea. Ła ze par de pì menbro de ła NATO, de l'OCSE, de'l GATT, de'l G7, de'l G8, de'l WTO e de'l Consejo de Eoropa e ła ga vesto in man pì volte ła presidensa de turno sia de'l G8 sia de l'Union. El Stato el s-cera łe trupe in sostegnimento de łe mision de paze in Somałia, Mozanbico, Timor Est e Afgànistan (st'ùltima a sostegno de l'operasion Enduring Freedom)[138] e ła da suporto a łe operasion de ła NATO e de łe Nasion Unìe in Bosnia, Kòsovo, Albanìa e Łìbano. El Stato, in pì, el ghea na carga miłitare de sirca 3 200 soldai in Iraq, ma el ga ritirà łe trupe dal novenbre de'l 2006, mantegnendo solché i operadori umanitari e siviłi.[139] Inte el 2012 partesipa a varie operasion miłitari a l'estero.[140]
Par el SIPRI, inte el 2019 ła speza miłitare itałiana ła ga sorpasà i 27,8 miliardi de dòłari, paro a l'1,3% de'l PIL nasionałe, ponéndoła inte ła undazèzema pozision inte el mondo e al cuinto posto inte i Stati apartegnenti a ła NATO.[141]
Gałeria de someje
[canbia | canbia el còdaxe]-
Dołomiti, patrimonio ONUESC -
someja aera de łe ìzołe Eołie, patrimonio ONUESC -
Sasi de Matera, patrimonio ONUESC -
Baziłega de Ponpei, patrimonio ONUESC
.jpeg)
_WLM_002.JPG)
Notasion
[canbia | canbia el còdaxe]- ↑ voze de refarensagoverno.it.
- ↑ voze de refarensanormattiva.it.
- ↑ URL de refarensa: https://www.tuttitalia.it/italia/.
- ↑ URL de refarensa: https://www.interpol.int/Member-countries/World. Editor: Interpol. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.iea.org/countries/membercountries/. Editor: Ajensia Internasionałe de l'Enerzia. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.iho.int/srv1/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=452&lang=en. Editor: Organizasion Idrogràfega Internasionałe. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
- ↑ URL de refarensa: http://www.nuclearsuppliersgroup.org/en/participants1. Editor: Grupo de Fornidori Nucleari. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/. Editor: Organizasion par ła Proibision de łe Arme Chìmeghe. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
- ↑ URL de refarensa: https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/. Data de consultasion: 21 de lujo del 2020.
- ↑ URL de refarensa: https://public.wmo.int/en/members/italy. Data de consultasion: 26 de majo del 2020.
- ↑ URL de refarensa: https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf. Data de consultasion: 16 de marso del 2024. Pajina: 5. Sostiene il qualificatore: data del scumìsio.
- ↑ URL de refarensa: http://mtcr.info/partners/. Data de consultasion: 4 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://eatc-mil.com/8/About-us. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://mcce-mil.com/wp-content/uploads/glance/MCCE-AT-A-Glance-September-2017.pdf. Editor: Sentro de Coordenamento de Movimenti Eoropei. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.occar.int/185. Editor: Organizasion Unia de Cooperasion in Matèria de Armamenti. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp.
- ↑ URL de refarensa: https://www.touteleurope.eu/les-pays-membres-de-l-espace-schengen.html.
- ↑ URL de refarensa: https://www.dhs.gov/visa-waiver-program-requirements. Data de consultasion: 7 de marso del 2020.
- ↑ URL de refarensa: https://www.ats.aq/devAS/Parties?lang=e.
- ↑ URL de refarensa: https://holocaustremembrance.com/countries/italy. Data de consultasion: 17 de marso del 2024. Tipo di riferimento: official member page. Sostiene il qualificatore: data del scumìsio.
- ↑ voze de refarensaelysee.fr.
- ↑ URL de refarensa: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD. Editor: Banca Mondiałe. Data de consultasion: 26 de agosto del 2023.
- ↑ 25,0 25,1 voze de refarensahdr.undp.org.
- ↑ URL de refarensa: http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
- ↑ 27,0 27,1 27,2 voze de refarensaitu.int.
- ↑ 28,0 28,1 28,2 voze de refarensaiec.ch.
- ↑ Luciano Canepari, Italia, in Il DiPI – Dizionario di pronuncia italiana (Disionàrio de pronunsa italiana')', Zanichelli, 2009, ISBN 978-88-08-10511-0.
- ↑ Artìcuło 1 de ła Costitusion itałiana: «L'Itàlia ła ze na Repùblega democratega, fondada sol lavoro. La sovranità ła apartien al pòpoło, che ła dòpara inte łe forme e inte i lìmiti de ła Costitusion».
- ↑ Istat, Confini de łe unità aministrative e bazi teritoriałidati.istat.it.
- ↑ Human devełopment report 2014 (PDF)hdr.undp.org, p. 172.
- ↑ Itały: Justeze System and National Połegy Handbook, vol. 1, International Busines Publications, 2009, p. 9.
- ↑ Jackson, op. cit., p. 146 .
- ↑ Itaływhc.unesco.org.
- ↑ Breve storia del nome Itałiaitałia.onwww.net.
- ↑ Storia de ła Całabriasoveratoweb.it.
- ↑ Istitesto Italian de Preistoria e Protostoriaiip.it.
- ↑ La pegoła Trecani voł. VI, op. cit., p. 221 .
- ↑ La pegoła Trecani voł. XII, op. cit., p. 703 .
- ↑ Shardana, Sardi nuràzeghi: Zèrełi el isteso popoło?sardiniapoint.it.
- ↑ Gras et al., op. cit., p. 282 .
- ↑ Omani e stòrie de Magna Gresabp.it.
- ↑ AA.VV. (Atlante stòrego...), op. cit., p. 73, 95, 97 .
- ↑ Strabone, Zeografia, VI, 1,4.
- ↑ 46,0 46,1 46,2 Strabone, Zeografia, V, 1,1.
- ↑ Zecchini, op. cit., cap. IV .
- ↑ Zecchini, op. cit., cap. XIII .
- ↑ 49,0 49,1 Volpe, op. cit., Cap. IV .
- ↑ Moure, op. cit., p. 629 .
- ↑ Chitolini et al., op. cit. .
- ↑ AA.VV. (Atlante stòrego...), op. cit., p. 150-151 .
- ↑ Burdach, op. cit. .
- ↑ https://www.linkiesta.it/it/artegle/2013/02/24/brogli-ałe-ełesion-eco-chi-li-ha-inventati/11858/ (ligo ronpesto dispunìbiłe in Internet Archive; védarse el istòrego, la prima version e ła ùltema).
- ↑ 55,0 55,1 AA.VV. (Atlante storego...), op. cit., p. 223-225 .
- ↑ Procacsi, op. cit. .
- ↑ Inte I promesi spozi Manzoni el descrive ła peste che ła smeza ła popołasion de Miłan e ła provochea in tuta Itàlia un miłion e mezo de morti.
- ↑ Pena de morte, così l’Itàlia dise basta, 10 marzo 2015.
- ↑ La granda stajon riformistega itałiana del Setesento lja ze anałizada inte ła so intieresa in (IT) F. Venturi, Settecento riformatore, 5 vol., Turin, 1969-90.
- ↑ Pécout, op. cit., p. 7 sej .
- ↑ Proclama de Riminiimazinidistoria.it (archivià dal URL orizenałe il 1º de febraro 2009).
- ↑ I zera trezento, i zera zóvani e forti e i ze morti el ze el ritorneło de La spigolatrice di Sapri de Luigi Mercantini, testimonianza de ła poezia patriòtega risorzimentałe, che ła descrive ła desfortunada spedision de Pisacane.
- ↑ AA.VV. (Atlante storego...), op. cit., p. 357 .
- ↑ Mourre, op. cit., pp. 140-141 .
- ↑ 65,0 65,1 Moure, op. cit., p. 637 .
- ↑ Smith, op. cit., voł. III, p. 581 .
- ↑ Moure, op. cit., p. 639 .
- ↑ De Martino, op. cit. .
- ↑ Giani Oliva, Profughi, Mondadori, Miłan 2005, ISBN 88-04-52642-4
- ↑ (IT) La Costituzione, da 70 anni l'inno della democrazia italianailviaggiodellacostituzione.it.
- ↑ Il miracolo econòmego italianostoriaxxisecolo.it.
- ↑ Moure, op. cit., p. 1193 .
- ↑ Gałi, op. cit., p. 179 .
- ↑ (IT) Errore script: la funzione "decode" non esiste. Berlusconismo, in Treccani.it – Enciclopedie on line, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
- ↑ Toraldo, op. cit., p. 52 .
- ↑ Dossier coste - Il profilo 'fragile' dell'Italia (PDF), WWF, pp. 5-6.
- ↑ ISPRA: Carta Geologica d'Italiaisprambiente.gov.it.
- ↑ Agostini, Bertoni, op. cit., p. 95 .
- ↑ AA. VV. (Zeografia; Ita-z), op. cit. .
- ↑ Scandone, Stuchi, op. cit. .
- ↑ APAT, Geological map of Italy, 2004, varda lezenda de ła Carta zeołozega d'Itàlia 1:1000000
- ↑ 82,0 82,1 Scroca et ał., op. cit. .
- ↑ Inventario delle risorse geotermiche nazionaliunmig.sviluppoeconòmego.gov.it (archivià dal URL orizenałe il 22 de lujo 2011).
- ↑ AA.VV. (Zeografia; Ita-z), op. cit., p. 782-783 .
- ↑ La Geołozia regionaledst.unipi.it (archivià dal URL orizenałe il 19 de zenaro 2012).
- ↑ Errore script: la funzione "decode" non esiste. Idrografia, in Treccani.it – Enciclopedie on line, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
- ↑ AA. VV. (Zeografia; Ita-z), op. cit., p. 781 .
- ↑ Clima d'Itałiailpolline.it.
- ↑ La picenina Trecani voł. VI, op. cit., p. 200 .
- ↑ Biłansio demogràfego ano 2020istat.it, Istitesto nasionałe de statistega.
- ↑ Superfisie e popołasion dai Eurostateuropa.eu.
- ↑ Annuario statistico italiano, 2020, op. cit., p. 29 .
- ↑ 93,0 93,1 Stranieri residenti al 1º zenaiodati.istat.it.
- ↑ Museo Nasionałe Emigrasion Itałianamuseonasionałeemigrasion.it (archivià dal URL orizenałe il 7 de setenbre 2015).
- ↑ Emigrasion eoropeapbmstoria.it.
- ↑ Migrantes: i itałiani se ne vanofamejacristiana.it.
- ↑ Popołasion straniera residente al 1 zenaio 2019 par età e seso Itałiadati.istat.it.
- ↑ Imigrati, ghe ze un pòpoło de invizìbiłi in Itàlia che el conta pì de 400 miła àneme, la Republega.
- ↑ Łéngue de minoransa e scuoła, Carta Zenerałe. Ministero de ła Publega Istrusionminoranze-łenguisteghe-scuoła.it (archivià dal URL orizenałe il 10 de otobre 2017).
- ↑ LEGGE 23 febraio 2001, n. 38 - Art. 5. (Tuteła de łe popołasion zermanòfone de ła Val Canałe)
- ↑ Norme in materia de tuteła de łe minoranze łenguisteghe storeghecamera.it.
- ↑ Le łengue parlae inte el teritòrio del Stato itałianohomołaegus.com.
- ↑ Voltera, op. cit. .
- ↑ Rapporto Eurispes 2006, p. 1099.
- ↑ 105,0 105,1 Sintesi Rapporto Eurispes 2010, p. 132.
- ↑ Elenco de łe diocesi itałianegcathołeg.org. Inte ła fonte łe ze conprendesta anca ła prełatura personałe de l'Opus Dei, che ła estende ła so zurisdision in tuto el mondo e, siben che ła ga ła sede in Itàlłia, no ła ze parte de ła Confarensa Episcopałe Italiana.
- ↑ Costitusion, 1947, op. cit., art. 7-8 .
- ↑ Inte el 2004 i fondi cusita catai i riva a 937 miłioni de eoro, in "L'obolo dei fetelli: l'otto par mille", Sintesi Rapporto Eurispes 2009.
- ↑ Le rełijon in Itałiacesnur.org.
- ↑ Errore script: la funzione "decode" non esiste. Mafia, in Treccani.it – Enciclopedie on line, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
- ↑ Maria Loi, Rapporto Censis: 13 miłioni de itałiani i convive co ła mafia, 1º otobre 2009.
- ↑ Rapporto sulla criminałità in Itałia (PDF)www1.interno.gov.it.
- ↑ Criminałità: Rapporto EURES 2008 (PDF)eures.it.
- ↑ A Miłan el record dei reati. Napołi al primo posto par i dełiti che inpatan sul'economia - La mapa.
- ↑ 115,0 115,1 Sintesi Rapporto Eurispes 2010, p. 110.
- ↑ El scumìsio ufisiałe de łe trasmision el ghe ze sta el 3 de zenaro 1954, l'avegner del cołore el 1º de febraro 1977 (Emanuełi, op. cit., p. 36, 314 ), mentre el 4 luglio 2012 el ze stà ultimà el pasajo al dizitałe terestre.
- ↑ 117,0 117,1 Rełasion anuałe 2011, AGCOM, p. 120-122.
- ↑ L'indeze el vałutea el grado de libartà totałe de ła stanpa e dei canałi internet e radiotełevizivo, in Freedom of the presfreedomhouse.org.
- ↑ 2017 World Pres Freedom Indexrsf.org.
- ↑ Freedom on the net (PDF)freedomhouse.org.
- ↑ Penetrasion Internet in Eoropainternetworldstats.com.
- ↑ Acertaminti difusion stanpa: vendie 2019adsnotizie.it.
- ↑ Carlo Chierisi, Ze ufisiałe: ła Gazeta ła ze el pì antigo ziornałe del mondo oncora in edicoła, 18-3-2014. entrada il 1-4-2020.
- ↑ Costitusion, 1947, op. cit., XVIII, disposision finałi .
- ↑ El presidente de ła repùblega, sentii i rispetivi presidenti, disólvare łe càmare
- ↑ Costitusion, 1947, op. cit., art. 83-91 .
- ↑ Costitusion, 1947, op. cit., art. 55-82 .
- ↑ Costitusion, 1947, op. cit., art. 92-96 .
- ↑ 129,0 129,1 Costitusion, 1947, op. cit., art. 101-113 .
- ↑ Costitusion, 1947, op. cit., art. 134-139 .
- ↑ Codisi comuni, provinse e rejonistat.it.
- ↑ Anuàrio statistego italian, 2020, op. cit., p. 32 .
- ↑ Anuàrio statistego italian, 2020, op. cit., p. 27-28 .
- ↑ Le istrusion sul'obligo scołastego.
- ↑ Istrusion e lavoro, ła situasion dei ziovani in Itàlia - Departemento pułìteghe eoropeepułìteghecomunitarie.it.
- ↑ World Health Organization Aseses the Worlde s Health Systemswho.int.
- ↑ Sintesi Rapporto Eurispes 2011, p. 72.
- ↑ Task force NIBBIO (PDF)difesa.it.
- ↑ Fin de ła mision "Antega Babiłonia"forsearmate.org.
- ↑ Operasion internasionałi in corso, Ministero de ła difesa.
- ↑ Spese militari 2019: la classifica degli Stati che spendono di piùMoney.it, 3 maggio 2019. entrada il 30 marzo 2020.
Altri projeti
[canbia | canbia el còdaxe]
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Itàłia
el detien schemi gràfeghi so
Linganbi foresti
[canbia | canbia el còdaxe]- (IT, inglezo, ES) Sito ufisałeitalia.it. Sconosesta: inglezo (juto)
- ItaliaTreccani.it – Enciclopedie on line, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.
- ITALIA, in Ençiclopedia Italiana, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 1933.
- Pasquale Coppola, Salvatore Rossi e Vittorio Vidotto, ITALIA, in Ençiclopedia Italiana, VII Appendice, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 2007.
- Italia, in Disionàrio de istòria, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 2010.
- (IT, DE, FR) Itàłiahls-dhs-dss.ch, Disionàrio stòrego de ła Svìsara.
- (EN) Giuseppe Di Palma, Marino Berengo, John Larner, Clara M. Lovett, Christopher John Wickham, John Foot, Martin Clark, Melanie F. Knights, Paola E. Signoretta, John A. Marino, Russell L. King, Giuseppe Nangeroni e James M. Powell, ItalyEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
- Opere di ItàłiaLiber Liber.
- (EN) Opere riguardanti ItàłiaOpen Library, Internet Archive.
Varda anca
[canbia | canbia el còdaxe]Linganbi foresti
[canbia | canbia el còdaxe]- (IT, inglezo, ES) Sito ufisałeitalia.it. Sconosesta: inglezo (juto)
- ItaliaTreccani.it – Enciclopedie on line, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.
- ITALIA, in Ençiclopedia Italiana, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 1933.
- Pasquale Coppola, Salvatore Rossi e Vittorio Vidotto, ITALIA, in Ençiclopedia Italiana, VII Appendice, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 2007.
- Italia, in Disionàrio de istòria, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 2010.
- (IT, DE, FR) Itàłiahls-dhs-dss.ch, Disionàrio stòrego de ła Svìsara.
- (EN) Giuseppe Di Palma, Marino Berengo, John Larner, Clara M. Lovett, Christopher John Wickham, John Foot, Martin Clark, Melanie F. Knights, Paola E. Signoretta, John A. Marino, Russell L. King, Giuseppe Nangeroni e James M. Powell, ItalyEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
- Opere di ItàłiaLiber Liber.
- (EN) Opere riguardanti ItàłiaOpen Library, Internet Archive.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
| Controło de autorità | VIAF (EN) 152361066 · ISNI (EN) 0000 0001 2186 9395 · LCCN (EN) n79021783 · GND (DE) 4027833-5 · BNF (FR) cb11864655t (data) · BNE (ES) XX450723 (data) · NLA (EN) 35710095 · NDL (EN, JA) 00564289 · WorldCat Identities (EN) n79-021783 |
|---|
Eror: Ghe xe un tag <ref> par un grupo che se ciama "RSS", ma no xe stà catà nissun tag <references group="RSS"/> che corisponda.
- Voze co dòparo incoreto del modeło Ligo desfà
- Voze co linganbi foresti desfai
- Eror del mòduło citasion - errori nel parametro URL
- Voze che łe dòpara ligaminti màzisi ISBN
- Portałe:Africa/Voze ligae
- Portałe:Eoropa/Voze ligae
- Itàlia
- Pagine con errori nelle note
- Pagine con errori nelle note che causano differenze visive