Prima guera mondiałe

Prima guera mondiałe
Data: 1914–1918 (armistizio) / 1919 (tratato de pace) Posto: Europa, Àfrica, Medio Oriente, oceani Pacifico, Atlantico, Indiano. Èxito: Vitoria de l'Intexa
Schieramenti
Intexa: Servia, Rusia, Fransa, Belgio, Inpero britanico, Giapòn, Montenégro, Itałia, Gresia, Portogało, altre nasion ałeate de ł'Intexa	Inperi Sentrałi: Austria-Ungheria, Inpero Germanico, Inpero Otoman, Bulgaria
Comandanti
Armando Diaz, Joseph J. C. Joffre, Douglas Haig, Alexander Samsonov, John Pershing, Ferdinand Foch	Franz Conrad von Hötzendorff, Erich von Falkenhayn, Paul von Hindenburg, Erich Ludendorff
Perdite
circa 5 165 000 miłitari e 3 155 000 civiłi, 13 990 000 ferii.	circa 3 486 000 miłitari e 3 485 000 civiłi, 8 390 000 ferii.

Sfoladi de 'l Bèlgio in Fransa

Ła prima guera mondial (par i contenporanei Granda Guera) ła xé stà el conflito scominsà el 28 de ługio 1914 sèvito che 'l arsiduca Francesco Ferdinando, eredo al tron de 'l Inpèro Àustro-Ungàrico, el xé stà copà a Sarajevo (Bosnia-Erxegòvina) el 28 de giugno 1914 da parta del studento nasionałista sèrvo-bosnìago Gavrilo Princip e terminà l'11 de novenbre 1918.

El fronte itałian

Łe trè batagie de 'l Grapa

Antefato

Tuto scominsia co ła ritirada de Caporeto, efeto de ła pèrdita neła 12° batagia de 'l Lisonz, e ne ła conseguente rotura de'l fronte.

El exercito el torna indrìo e el se ferma sul monte Grapa , fra el Brenta e el Piave, novènbre 1917.

Dopo i primi dì de sbandamento, ła ritirada ła se organixa megio par mèrito del General Luigi Cadorna. Ła sèrve rèndarse conto che i soldai i gera strachi morti, afamài e demorałixai. Tanti no i gaveva gnanca el s-ciopo: el 91. Cuaxi tuto: canoni mortai e munision i gera stài abandonai par far presto e no èser circondai.

I austriaci, visto come ndava łe robe, za i pensava de rivar in pianura e de méter łe sate su łe sità, su i paexi, e su tuto el ben de Dio che ghe gera ne łe campagne, sensa pensar che i gavarìa ciapà i Bocia a łe spałe su 'l Monteo e su 'l Piave.

I soldai, capìa ła situasion e tirae su łe màneghe, i ga costruì co tanta fadiga e tanti morti na łinea difenxiva nóva par fermar na vòlta par tute sti forèsti.

Ła batagia de blòco

Ła prima batagia par fermar i austro-ungarici ła xe divixa in do tempi: dal cuatordexe al vintisie de novenbre e da l'ùndexe al vintiun de desenbre del 17.

Dopo un viołento bombardamento de canoni , i austriaci i taca łe nóve łinee de difexa tra Cismon e el Piave. I méte in campo tuto queło che i ga: i grossi caibri, i spara fógo, e anca i gas asfisianti, e pian pianeło i scominsia a roxegar łe primìsime łinee.

Giorno dopo giorno, sempre più posti vien investìi da ła fanteria (el Roncon, el Prasoean, Còl Caprie, el Pertega, el Tomba ecc.). Sti monti sacri i vien ciapai e pèrsi tante volte co tante pèrdite fin al vintisìe novènbre, giorno che vede ła Brigada Aòsta e soldai del batagion alpin "Val Brenta" butar fora da 'l Col dea Bereta ła divison "Edelweiss".

I austriaci i gera de pì, pì ripoxai e in cuel momento pì carica, ma i tajani i gèra disperai par el pericoło che coreva tuta l'Itałia.

In 'sto momento intanto, riva i Francesi e i Inglexi per dar na man a i tajani, dato che i gèra a corto de canoni e ghe vołeva calcòsa per tirar suxo el moral.

Gnanca el tempo de un cafè che i austro-ungarici i taca n'altra volta l'undexe de desembre. E se torna a coparśe su 'l Col de ła Bereta, su 'l Còl de l'Orso su l'Axołon, ecc.

I tajani i rexiste, ma i pèrde l'Axołon e cusì i austrìaci i riva in vista de Basan.

Ma no xe mìa finio, e el vintiun de desembre i austriaci i śe ferma e tuto pe 'l momento taxe.

Ła Batagia de diféxa

Durante l' inverno col frédo łe forse itałiane łe organixa dei gran łavori de difexa sia su 'l teren che in rocia, sicure che co i primi caldi, saria scominsià ła łòta.

I łavori i xe pexanti e pericołoxi, dato che i xe stai spenti a ła fine de ła montagna verso Basan, e no ghe xe tanta tèra da drìo. Par fortuna o par mèrito, Nicola Gavotti el studia e l'inventa ła Galleria Vittorio Emanuele III: na vera e pròpria strada drento ła montagna de 5 000 metri tra el braso prinsipal e cuei secondari. Cuesti i sbóca sui fianchi del Grapa, co postasion de artiglieria e posti de oservasion. Da staltra parte vicevèrsa, i austro-ungarici i se prepara co ła 11° armada a ła concuista del Grapa e, dopo averlo ciapà, riversarse su ła pianura e ciapar a łe spałe łe diféxe su 'l Piave ne 'l steśo momento che ła 5° e 6° armada austriaca łe gavaria tacà frontalmènte.

Ła Batagia del Sostisio ła scominsia ne ła note del cuìndexe giugno de 'l disdoto, da l'Astego a 'l mar.

Su 'l Grapa ghe xe un gran caigo, no se véde un tubo, e in cueła situasion staltri taca sènsa èser visti, e in póco tempo i riva su 'l Col Moschin e anca fin su 'l Ponte San Łorenso.

Anca Cima Grapa vien tacada da divèrse diresion, e i tajani no i ghe ła fa a tegnirli: grandi scontri e tanti mòrti, a ła fine i austro-ungarici i se ferma su ła diretrice Valderoa - Solarolo, riciapada el giorno dopo.

Tuto o cuasi xe tornà come prima, soło che de tanti fiołi de łe dó parti no ghe xe pì tanto.

In cueła batagia Epica, ben siesentocuaranta medagie a 'l Vałor Miłitar łe xe stà dae a i Fanti, Alpini, Arditi e Genieri .

Sto rixultà el xe stà na copada par i Austro-ungarici parché i gera restai co poco magnar, sènsa abiti, pochi rifornimènti e sènsa pì moral. I gaveva naxà ła vitoria e dèso ła sconfita.

Varda anca

• Ligna Maginot
• Seconda guera mondiałe
• Mata Hari

Altri progèti

WikisourceWikiquoteCommons

• So Wikisource ghe xé laori originałi de o su Prima guera mondiałe
• Wikiquote el contien citasion de o su Prima guera mondiałe
• So Commons ghe xe dei file multimediałi so Prima guera mondiałe