Repùblega Popołare Cineze
rimandamento da Cina
Ła Cina (cinéxe senplificà: 中国 Zhōngguó[21]; cinéxe tradisional: 中國), ufisialmente Republica Popołare Cinexe ła xe un Stato de l'Axia orientałe.
Ła confina a nord co ła Rusia, ła Mongołia, a est co ła Corea del Nord, a sud col Vietnam, ła Birmania, el Łaos, el Bhutan el Nepal, a ovest co l'India, el Pakistan, el Kazakistan, el Tagikistan el Kirghizistan.
La Cina l'è na repúblega popolare ndove el poter l'è esercità dal Partio comunista cinéxe. El goerno el ga sede inte ła cavédal Pechin e esercita la propia giurisdision su vintidue province (省), sinque rejoni autónome (自治区), cuatro munisipalità diretamente controlà 直辖市: (Pechin, Siangai, Tianjin e Chongqing) e due rejoni aministrative spesiai 特别行政区: Hong Kong e Macao, parsialmente autónome.
Ła ga parece dispute teritoriałi verte co paexi visini; se ricorda cheła co ła Republica de Cina, par Taiwan e altre ìzołe a sudest e cheła co ła India par el Arunachal Pradesh.
Zeografia.[canbia | canbia el còdaxe]
La Republica Popołare Cinexe l'é na nasion pròpio granda: co 9 596 960 km², l'é la cuarta pì estexa del mondo [22].
En stato sì grando el é tanto vario e ghe n'é in mucio de climi: par scriver co poche paròle se pòl dir che ghen sìe 5 macroclimi.
- a nòrd e a nòrd-òvest l'é tanto sek e ghe n'é tanti dexerti (tipo el dexerto del Gòbi).
- a nòrd-èst ghe n'é la Manciuria, na pianura co nèse valexele.
- el cèntro-nòrd el é pien de montagne e canpi.
- a sud ghe n'é tanti e gròsi fiumi, e co el clima calt se coltiva inpartut.
- a sud-èst, te el Tibet, ghe n'é le montagne pì alte de la tèra (tipo la cazena de l'Himalaya).
Istòria[canbia | canbia el còdaxe]
Ła istòria çinéxe ła tàca par tradiçión co ła dinastìa Xia a ła fìn del tèrço miłènio a.C..
Antigamente ła xera n'inpero, che ga durà 4000 ani.
Preistòria[canbia | canbia el còdaxe]
Ła archeołogìa ła ne ga da próve ca łe data ła prexença omàna in tière çinéxi indrìo fin 500'000 àni fa [23]; col rivàr de l'ondà migradòria del Homo sapiens tute łe spèce de omìnidi xe stà sopiantà, e ntel gìro de póchi mejàri de àni ła socetà ca vanti de łóra ła gèra matriarcàł ła xe deventà patriarcàł (datórno del 5'000 a.C. ça) e xe stà inventà agricoltura, ałevamento e artizanà.
Antighità[canbia | canbia el còdaxe]
Łe prìme fàxe de ła istòria połìtega çinéxe no łe xe inperiàł: de fati al scumìçio ghe gèra xvàrie sità stato tute comandà da ła pì granda e forte, almanco fìn a ła dinastìa Zhou, ca ła ga istituìo dei confìni definìi e el mandà del çéło, strumento diplomatego ca el xe stà doparà fin a ła fin de l'època inperial par zustifegàr el sovràn e el só clan al podèr. Co ca calchidùni el ritenéa ca el mandà no el fuse pì in faór del clan regnànte (de sółito durante grande serie de catastrofe o revòlte de matrìze pì o manco popołàr), el paséva a n'antra faméja.
El perìodo Zhou se pòł divìdar inte dó momìnti majùri: el Chunqiu o "de łé vèrte e i autùni"[24], e el periodo dei stati conbaténti; st'ultimo xe stà caraterixà da na granda sudivizión de ła soranidà, paragonàbiłe al feudałeximo eoropèo del medioevo, ca el ga portà a forte divizión culturàłi e anca łengoìsteghe rènto del règno, finìe pò inte goère pal podèr. Da ste batàje xe vegnésto fóra on sóło vinçidór, el stato de Qin ca el ga unefegà el inpèro ntel 221 a.C. sóto ła goìda de Qin Shi Huangdi.
Dał primo inpèro a i Song[canbia | canbia el còdaxe]
El inpèro de Huangdì xe durà péna fin al 202 a.C., masa póco rispèto i só sucesùri, sostituìo da ła riòlta popołàr de Liu Bang ca se ga proclamà primo inperadór de ła dinastìa Han.
I Han i xe durà fin al 220 e i xe responsàbiłi de l'averdùra de ła via de ła seta e dei primi contàti co l'oçidente [25] e de l'invençión de ła carta, oltre ca de l'introduçión del taoixmo rełijóxo. Cascà ła dinastìa Han, i só teritòri i xe stà dividésti inte tre règni (da che el nome del "Perìodo dei tre Règni"), favorìi anca dał difarènte spartìrse deł budhixmo ca el vegnéa introdóto in Çìna pròpio in chéł ténpo.
El perìodo de ténpo infra 'ł 220 e el 581 el raprexenta el Medioèvo çinéxe, e xe stà caraterìxà da divizión połìtega (Dinastìa Jin (265 - 420) e dinastìe del Nòrd e del Sud (420 d.C - 589)), ma a difarèsa del medioevo eoropèo ła produçión artìstega e poètega xe sevità.
Ntel 589 ła dinastìa Sui ła xe riuçìa a unifegàr danóvo el inpèro sóto de na sóła cavedàł. Cascà i Sui, ntel 618 ghe ga sucedù i Tang, ca i ga raprexentà on dei màsimi punti de fioridùra de ła coltùra çinéxe. Durante i Tang e i Song (960 - 1279) xe stà inventà ła busoła, ła polvare da xbàro e ła stànpa.
Ła invasion móngoła e ła rinàsita[canbia | canbia el còdaxe]
Nteł XIII sentenàro ła Çìna ła ga dovésto afrontàr el istéso nemìgo ca gèra drìo invàdar ła Eoròpa: i Móngołi. Stó pópoło, sóto ła goìda de Gengis Khan prìma e de Kublai Khan pò ga formà in pùki àni on dei inpèri pì grandi ca ła tèra gabie mai vedésto. Ntel 1279 ła cavedàł dei Song meridionàłi ła xe cascà rènto łe màn nemìghe e driomàn el desfàrse del inpèro móngoło ntel XIV sentenàro ła Çìna ła xe restada sóto el contròło dei Móngołi, ca i gavéa formà ła dinastìa Yuan - rispetàndo łe tradiçión połìteghe e culturàłi dei vèci ténpi. Pròpio a i primìsimi àni de sta dinastìa el risàłe el viàjo de Marco Poło contà ntel só łìbro el Miłion.
Nteł 1368 na riòlta popołàr ła ga istituìo danóvo on çinéxe sora ła carèga inperiàł, ca el ga deçidésto de ciamàr ła só nóva dinastìa Ming, çoè "łùze", a signifegàr ła rinàçita da on perìodo scùro de dominaçión forèsta cofà no el ghe gèra mìa mai stà inte ła istòria del paéxe.
Ła dinastìa Ming (1368 - 1644) ła ga scumiçià co on ténpo de vèra fioridùra ecomòmega e çientìfega: de fati gèra finançià viàji de scoèrta in òlta par l'Oçèano Paçìfego e el inpèro gèra deventà ła vèra poténsa mondiàł par tecnołogìa e çiénsa, cofà da bòn xa sucèso in pasà.
Ténpi de oncó[canbia | canbia el còdaxe]
Çìrca al mèzo de stó perìodo dinastego na fónda crìxi ła ga colpìo el paéxe, łasàndoło fiàpo, dixarmà [26] e vulneràbiłe a i atàchi ca i podéa végnar da fóra; i Mànciu, ca i gèra pópołi raménghi del Nòrd, i ga donca tacà a móarse vèrso sud e ntel giro de puchìsimi àni i ga conchistà on inpèro ca na òlta gèra stà grando. Col rabaltón de ła cavedàł i ga fondà ła dinastìa Qing, sènpre in stìłe çinéxe, e co łùri el inpèro el xe rivà a ła só màsima espançión, ma el ga anca tacà on łénto e ireversìbiłe calà ca el menarà el paéxe al só ponto pì xbàso co i Inglèxi i darà el vìa a łe goère de l'òpio (1839 - 1860) ca łe finirà par obligàr i çinéxi a łasàrghe grandi tère ai eoropèi e Japonéxi.
Ntel 1911 ła se ga scatenà na goèra çivìł anemà da ideàłi marcsìsti da na banda e naçionałìsti da st'altra ca ła ga obligà inte el 1912 el oltimo inperadór Pu Yi a łasàr ła carèga inperiàł scançełàndo cusìta na istòria łónga pì de dó mìłe àni. Łe dó façión de drìta e sànca łe se ga afrontà in dó goère e pasà l'invazión Japonéxe póco vanti de ła seconda goèra mondiàł i Comunìsti de Mao Zedong i xe riuçìi inte el 1949 a scaçàr i altri de Jiang Jie Shi da ła Çìna continentàł inte l'ìzoła de Taiwan[27].
Demografia[canbia | canbia el còdaxe]
Ła ga 1 306 313 813 abitanti; ła xe ła nasion el stato pì popolada ał mondo, co un cuinto de tute le persone su ła tèra.
La Cina riconose ufisialmente 56 grupi ètneghi, che insieme i forma el Zhonghua Minzu. El pi grando grupo ètnego el xe dei Cinexi "Han" che i xe sù par xó el 80% de ła popolasion; łuri i xe pi numaroxi in tute e province de ła Cina, manco in tel Tibet e in tel Scincian. Da 2010 ghe xera a vivere inte ła Cina 593,832 de sitadini foresti. La majoransa da ła Corea del Sud (120,750), Stati Unii (71,493) e Japon (66,159).
Le religioni ufisialmente reconosùe e in quanto tale gestite a livelo de stato le xe sinque religioni de tipo dotrinale: el Budhismo, el Taoismo, el Protestantesimo, el Catolicésimo e l'Islam. El quadro religioso del paéxe l'è invese pi compleso, na olta che si guarde ala situasion fuori dai riconosimenti ufisiali.
Zeografia połitega[canbia | canbia el còdaxe]
Divixion aministrative[canbia | canbia el còdaxe]
Ła Cina ła ga 34[28] sudivixion de primo łivel[29] del teritorio.
- 23[28] province (省, shěng)
- 5 rejon autonome (自治区, zìzhìqū)
- 4 munisipałità (直辖市, zhíxiáshì)
- 2 rejon aministrative speciałi (特别行政区, tèbié xíngzhèngqū)
Capitale e altre sità[canbia | canbia el còdaxe]
Ła capital ła xe Pechin.
Economia[canbia | canbia el còdaxe]
Ła xe conosua par el su sviłupo econòmego, che parò crea problemi anbientałi, squiłibri intrà sità e campania, no scarso riconosimento dei diriti umani e anca censura del goerno oncora comunista, ma in via de łiberałisasion.
Nòte[canbia | canbia el còdaxe]
- ↑ URL de refarensa: https://www.state.gov/independent-states-in-the-world/.
- ↑ Declarà da: Risoluzione 2758 dell'Assemblea generale delle Nazioni Unite. Data de publicasion: 25 de otobre del 1971.
- ↑ (inglezo) The New York Times (curà da), The New York Times, 12 de disenbre del 2001, http://www.nytimes.com/2001/12/12/world/china-joins-wto-ranks.html. entrada il 22 de febraro del 2015. Sconosesta: inglezo (juto);
- ↑ URL de refarensa: http://eng.sectsco.org/about_sco/. Editor: Organizasion par ła Cooparasion de Shanghai. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ Testo fondasionałe: Risoluzione 2758 dell'Assemblea generale delle Nazioni Unite.
- ↑ URL de refarensa: https://www.interpol.int/Member-countries/World. Editor: Interpol. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.nuclearsuppliersgroup.org/en/participants1. Editor: Grupo de Fornidori Nucleari. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/. Editor: Organizasion par ła Proibision de łe Arme Chìmeghe. Data de consultasion: 7 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: https://www.iho.int/srv1/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=452&lang=en. Editor: Organizasion Idrogràfega Internasionałe. Data de consultasion: 8 de disenbre del 2017.
- ↑ URL de refarensa: http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp.
- ↑ URL de refarensa: http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
- ↑ URL de refarensa: https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8. Data de consultasion: 4 de majo del 2019.
- ↑ URL de refarensa: https://public.wmo.int/en/members/china. Data de consultasion: 26 de majo del 2020.
- ↑ URL de refarensa: https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/. Data de consultasion: 21 de lujo del 2020.
- ↑ 15,0 15,1 Programa de l'ONU par el Desviłupo (curà da), Programa de l'ONU par el Desviłupo, http://hdr.undp.org/en/data.
- ↑ URL de refarensa: http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
- ↑ itu.int, http://www.itu.int/net/itu-t/inrdb/e129_important_numbers.aspx. entrada il 3 de lujo del 2016.
- ↑ 18,0 18,1 itu.int, http://www.itu.int/net/itu-t/inrdb/e129_important_numbers.aspx. entrada l'8 de lujo del 2016.
- ↑ iec.ch, http://www.iec.ch/worldplugs/list_bylocation.htm. entrada il 10 de zugno del 2016.
- ↑ 20,0 20,1 iec.ch, http://www.iec.ch/worldplugs/list_bylocation.htm. entrada il 10 de zugno del 2016.
- ↑ łeteralmente "Paéxe de Mezo"
- ↑ drìo Rusia, Canada e Stati Unii
- ↑ varda i rèsti catà del Sinanthropus pekinensis o òmo de Pechìn
- ↑ ca el tół el só nome da on scrìto atribuìo a Confucio
- ↑ i inpèri çinéxe e romàn i savéa l'un de st'altro
- ↑ sànsa nave
- ↑ o Formóxa
- ↑ 28,0 28,1 Taiwan, ła xe reclamada e de facto ła xe controłada da ła Republica de Cina
- ↑ o provincial
Varda anca[canbia | canbia el còdaxe]
.svg){kind=small}
_Islands.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
| Controło de autorità | GND (DE) 4009937-4 · BNF (FR) cb11936107m (data) |
|---|