Venesia

Venesia

Venezia (it) Venesia (vec)
Bandiera
Soranome	Bride of the Sea
Epònemo	Vèneti
Pozision
45°26′23″N 12°19′55″E
Stato	Itàlia
Rejon	Vèneto
Sità metropułitana	Sità metropułitana de Venèsia
Cavedałe de	Vèneto Sità metropułitana de Venèsia
Popołasion
Totałe	254 850 (31 de disenbre del 2021) −6 471 (2018)
Densità	612,77 hab./km²
Zènaro	133 602 (%52.4) 122 481 (%48.1)
Demònemo	venesian, venesiana
Zeografia
Parte de	Venèsia e ła so Laguna, Sità metropułitana de Venèsia e Trivèneto
Àrea	415,9 km²
Bagnà da	Łaguna de Venesia e mar Adriàtego
Altitùdene	2 m
Rente a	Canpagna Lùpia   Scorsè Cuarto d'Altin   Cióxa   Jèzoło Mojan Muziłe Martełago   Ła Mira Cavałin-Treporti Marcon Spinea
Dati istòreghi
Creasion	25 de marso del 421 452
Avegnimento ciave	Scomùnega
Dì festivo	Festa patronałe (25 de apriłe)
Patrono	Marco Vanzełista
Organizasion pułìtega
Òrgano lejislativo	Consejo comunałe de Venèsia
Sìndico de Venèsia	Luigi Brugnaro (14 de zugno del 2015)
Còdazi de identifegasion
ISO 3166-2	IT-VE
Còdaze postałe	30121–30176
Còdaze de matricołasion	VE
Fuzo oràrio	UTC+1 UTC+2
Prefiso tełefònego	041
ID ISTAT	027042
Còdaze catastałe de Itàlia	L736
Premi  Croze de Guera 1914-1918
Sito web	comune.venezia.it

(VEC)
«[...] Qual sità ugnoło ałòzo a i nostri dì de łibartà, de justisia, de paze, ugnoło receto dei boni e soło porto al qual, sbatùe par tuti i 'ndo da ła tiranìa e da ła guera, łe pol catar salvesa łe nave dei òmeni che i serca de far 'na vida serena: Sità rica de or ma pì de nominansa, potente de forse ma pì de virtù, fondà sora forti marmari ma sora pì forti baze de siviłe concordia ferma e imoviłe e, mejo che dal mar dal qual ła ze senta, da ła prudente sapiensa dei so fiói defeza e fata segura»

— Françesco Petrarca, łetara a on amigo bołogneze, 1321

Venesia (AFI: [veˈnɛːsja], in latin Venetiae, in ingleze Venice e in italian Venezia, antigamente scrivesta in Vèneto cofà Venexia) ła ze un comun de 259 736 àneme, caòłogo de ła sità metropołitana de Venesia e de ła Rezion Vèneto. El comun el ciapa rento dó sità: ła sità de Venesia, de 79 721 àmene co'l sentro istòrego e łe ìzołe inte ła łaguna, e ła teraferma de ła sità de Mestre de 179 576 àneme. Ła sità de Venesia ła ze ła cavedałe de ła Venesia e dei vèneti. El comun el ze'l primo de ła rezion par popołasion e superfise.

Ła sità, segondo ła tradision, ła ze nasùa intel 421 e dal 812 ła ze stà ła cavedałe de ła Repùblega Vèneta, che ła ga fata conòser a l'Eoropa e al Mondo e ła ga fata vìver el so tenpo de pì splendor. Venesia ła ze considerà ła pì beła sità del mondo, oltra che una de łe pì romànteghe, par łe so caraterìsteghe urbanìsteghe, par el so patrimonio artìstego, istòrego e culturałe e defati l'intiera çità co tuta ła so łaguna ła ze stà declarà, intel 1979, patremonio de l'Omanetà da l'UNESCO, par sti motivi ła ze na meda tanto vizità da toristi de tuto'l mondo. Venesia, par łe so caraterìsteghe ła ze martorià da calche problema cofà łe alte maree e l'alsamento del łivel de l'aqua, el turismo masivo, l'iquinamento e łe grandi navi da crozera che łe navega par ła łaguna.

Nome

Orìzene

Sta sità ła ze stà ciamà cusì soło dapò che ła ze deventà ła cavedałe de ła Repùblega Vèneta dal nome de sta qua. Ła Venesia ła ze ła tera dei Vèneti, dal Garda a l'Istria, fin da i vèneti antighi. Dapò ła conquista łatina, ła Venesia (par łatin Venetia /veˈnɛʦʦja/) ła vien organizà inte ła Venetia et Histria e có riva i greghi inte ła Venetikà (par grego Bενετικὰ, "Venetikà"). Có che ła Venesia Maritima, ła fasia costiera de ła Venesia restà in man de i greghi, ła deventa independente intel 697, el novo stado vien ciamà Repùblega de Venesia. Ła sità de Venesia no ła jera oncóra na sità ugnoła, ma un insenbre de izołoti separài. Intel 812 ła cavedałe de ła Repùblega ła vien spostà a Rialto, el sentro prinsipałe de ła sità che calche an pì tardi ła ciapa el nome de Venesia. Ła sità de Venesia, dónca, ciapa el nome dal stado de ła quałe de cavedałe, cofà so sinboło.

Geografia Fìzega

Teritòrio

Dal ponto de vista geogràfego, el comun de Venesia el ze dividesto in dó parte: ła zona insułare e ła zona de teraferma. Par quel che revarda el ris'cio sìsmego, Venèsia ła ze clasifegada inte ła zona 4, o sìpia ła sismiçità tanto basa.

Clima

Par savèrghene de pì, vardarse łe voxe Stasion meteorołòzega de Venèsia Tesera e Stasion meteorołòzega de Venèsia Mestre.

El clima de Venèsia el se pol definir submediteraneo ła entra inte ła clase Csb. La piovozità ła riva ai so pichi in primavera e in autuno e i ze frequenti i tenporałi estivi. N'inverno no łe ze infrequenti łe nevegade (ma normalmente ła neve ła tende desolverse rapidamente), anpò de note ghe ze de frequente łe broze, avegnimento che'l ciapa anca łe aque łagunari de łe zone pì interne. L'ełevada umedesa ła pol provocar całighi inte i mezi fredi e sófego in quełi caldi.

I venti prinsipałi i ze ła bora (NE) domenante inte i mezi invernałi, el siroco (SE) in istà e, manco de frequente, el garbin (SW).

Dal ponto de vista lejislativo, el comun de Venèsia el entra inte ła "fasa climàtega E" co 2 345 gradi dì, de consevensa el limite màsimo consentìo par inpisar i scaldamenti domèsteghi i ze de 14 ore par dì, inte el laso de tenpo ch'el va dal 15 de otobre al 15 de apriłe.

Dati clima par Venèsia (1971–2000)
Mezi	Zen	Feb	Mar	Apr	Maj	Zug	Luj	Ago	Set	Oto	Nov	Dis	Ano
Mèdia alta °C (°F)	6.6 (43.9)	8.6 (47.5)	12.5 (54.5)	16.1 (61.0)	21.5 (70.7)	24.9 (76.8)	27.7 (81.9)	27.5 (81.5)	23.5 (74.3)	18.0 (64.4)	11.6 (52.9)	7.4 (45.3)	17.2 (63.0)
Mèdia dì °C (°F)	3.3 (37.9)	4.7 (40.5)	8.3 (46.9)	12.0 (53.6)	17.1 (62.8)	20.5 (68.9)	23.0 (73.4)	22.6 (72.7)	18.9 (66.0)	13.8 (56.8)	7.8 (46.0)	4.0 (39.2)	13.0 (55.4)
Mèdia basa °C (°F)	−0.1 (31.8)	0.8 (33.4)	4.1 (39.4)	7.8 (46.0)	12.7 (54.9)	16.1 (61.0)	18.3 (64.9)	17.7 (63.9)	14.3 (57.7)	9.6 (49.3)	4.0 (39.2)	0.6 (33.1)	8.8 (47.8)
Precipitasion mèdie mm (inches)	47.0 (1.85)	48.3 (1.90)	48.8 (1.92)	70.0 (2.76)	66.0 (2.60)	78.0 (3.07)	63.9 (2.52)	64.8 (2.55)	72.0 (2.83)	73.5 (2.89)	65.5 (2.58)	50.6 (1.99)	748.4 (29.46)
Mèdia Dì de Presipitasion (≥ 1.0 mm)	6.0	5.2	5.7	8.3	8.2	8.6	5.9	6.1	5.9	6.7	5.8	5.9	78.3
Mèdia umidità rełativa (%)	81	77	75	75	73	74	71	72	75	77	79	81	75.8
Ore de sołe mèdie Dì	80.6	107.4	142.6	174.0	229.4	243.0	288.3	257.3	198.0	151.9	87.0	77.5	2 037
Persentuałe sołe pusìbiłe	29	38	38	41	49	51	62	59	51	45	29	28	43
Source 1: MeteoAM (sun and humidity 1961–1990)
Source 2: Weather Atlas

Dati clima de Venèsia
Mezi	Zen	Feb	Mar	Apr	Maj	Zug	Luj	Ago	Set	Oto	Nov	Dis	Ani
Tenperatura mèdia del mar °C (°F)	9.9 (49.8)	8.7 (47.7)	9.9 (49.8)	13.4 (56.1)	18.6 (65.5)	23.4 (74.1)	25.4 (77.7)	25.4 (77.7)	23.6 (74.5)	19.3 (66.7)	16.0 (60.8)	13.2 (55.8)	17.2 (63.0)
Mèdia durada del dì	9.0	10.0	12.0	14.0	15.0	16.0	15.0	14.0	13.0	11.0	10.0	9.0	12.3
Mèdia ìndaze ultraviołeti	1	2	3	5	7	8	8	7	5	3	2	1	4.3
Fonte #1: seatemperature.org (avg. sea temperature)
Fonte #2: Weather Atlas

Le maree

La marea oservada a Venèsia ła połe èsar pensada cofà ła soma de do conponenti: ła marea astronòmega, corełada al moto dei corpi cełesti, prinsipalmente Luna e Sołe, e ła contribusion meteorołòzega gavesta par via del stato de l'atmosfera. In condision normałi ła contribusion meteorołòzega ła ze de basa entità e el liveło che se vede el coinside prosimativamente co ła marea astronòmega. In raquanti cazi ła soma dei efeti de presion atmosfèrega e vento ła połe determenar na contribusion meteorołòzega inportante che ła porta a notévołi base maree o sanò, de contràrio, prodùzer el fenòmano de l'àqua alta.

Fenòmano de l'àcua alta

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Acua alta.

Àcua alta in Piasa San Marco del 15 de novenbre del 2019

Co'l tèrmeno de Aqua Alta se raprezenta inte ła laguna de Venèsia i pichi de marea partegołarmente marcài, tanto da provocar lagamenti inte l'àrea urbana. El fenòmano el ze frequente sóratuto intel perìodo intrà l'autuno e ła primavera, có che l'alta marea el riva inlagar bona parte de ła sità rendendo difìsiłi i movimenti par całi e canpi. A Venèsia, ła marea che ła sorpasa el lìmite de atension de +80 cm ła vien comunamente denomenada cofà "àqua alta"; in sta quota i sormonta problemi de trasporto e de viabiłità pedonałe inte i ponti pì basi de ła sità. Có che ła marea ła sorpasa i 100 cm (5% del teritòrio pùblego soto àqua), el fenòmano el scomìnsia interesar anca altri percorsi sitadini. Inte ła quota +110 cm, sù par zo el 12% de ła ità ła ze interesada dai lagamenti. Co che invese se riva ai +140 cm, el va soto àqua el 59% de ła sità.

El fenòmano de l'àqua alta el vien zenerà da ła conbinasion de do fatori prinçipałi: l'alternarse regołare de łe maree unìa a na càuza meteorołòzega formada da ła conbinasion de pióva, vento e presion atmosfèrega sóra de ła masa marina; l'alta marea eła soła no ła zènara l'àqua alta: ła ze ła sórapozision de sti fatori che, conbinàndose co ła marea astronòmega, ła porta el liveło de l'àqua rivar finmente quote pì alte e in magnera poco prevedìbiłe. El inalsamento de l'àqua par de sora del liveło de marea el ze un fenòmano normałe inte na conca sarada cofà el mar Adriàtego e el vento che el favorise no el ze tanto ła bora, frecuente a Venèsia, ma el siroco che el fa ła so asion in senso lonzitudenałe sóra tuta ła masa d'àqua de l'Adriàtego.

A ła variasion de ła frequensa dei avegnimenti de aqua alta a Venèsia i ghe contribuise l'eustatismo (inalsamento del liveło del mare) e ła subsidensa (sbasamento del teren par càuze naturałi o antròpeghe). Na volta se pensava che el scavo del Canałe dei Petroji e el profondamento de łe boche de porto (che el ga fato sì che ghe fuse pì scànbio de àqua intrà laguna e mar) łe gavese anplifegà el fenòmano, ponesto-che inte el pasà el zera un avegnimento straordenàrio par ła sità. El ze stà dopo dimostrà che sta spesìfega contribusion ła ghe ze ma inte el totałe ła ze del tuto trascuràbiłe se confronada co tute chełe altre.

Co'l fin de protèzer ła laguna de Venèsia da àque alte d'ecesion, dal 2003 ła ze partìa ła costrusion del projeto MO.S.E., testà par ła prima volta intel 3 de otobre del 2020 e da chel momento el vien doparà in protesion da maree che łe sorpasa i 130cm. El MOSE el susiste inte na sèrie de bariere mòbiłi formàe da un nùmaro variàbiłe de paratoje ancoràe intel fondo de łe boche de porto de ła laguna, che łe se alsa in cazo de sorpasamento del liveło predefinìo de marea blocando l'afluso de àqua dal mare.

Geografia połìtega

Ben protexesto da l'UNESCO
Venesia e ła so łaguna
Venezia
Stato	Italia
Critero	(i)(ii)(iii)(iv)(v)(vi)
Ano	1987
Linganbo	inglexe fransexe

[[Categoria:Patrimoni de l'umanità in Itàlia]] [[Categoria:Patrimoni de l'umanità in Itàlia]]

Ła sità de Venesia ła ze diviza inte i sìe sestièri de Dorsoduro, Santa Cróze, San Poło, San Marco, Canarégio e Casteło, ła ze sviłupà sora ben 118 izołéte cołigade da 354 pónti e divize da 177 tra rii e canałi. A cauza de ła so morfołozia el corpo prinsipal de Venesia, se fotografà da l'alto, el ga l'aspèto de un pése.

Ìzołe

Infra łe ìzołe pì grande recordémo Torseło, Muran, Buran, San Sèrvoło, ła Zueca, San Zorzi Mazor, (che parò el fa parte del sestier de San Marco), Pełestrina, Povegia, San Clemente, San Francesco del Dezerto, San Làzaro dei Armeni, San Michièl, Santa Maria de ła Grasia, Sant'Erasmo, łe Vignołe, el Lido de Venesia.

L'ìzoła de San Sèrvoło ła ze de propietà de ła Provinsia de Venesia e ła se cata su ła diagonałePiasa San Marco-San Làzaro dei Armeni.

Teraferma

El comun de Venesia, se no consideremo ła superfisie d'àqua, el se cata su ła teraferma par la mazor parte. Ła teraferma ła ga anca paréci pì abitanti, a ocio 180.510 , a deferénsa de na volta. El sentro istòrego el ze deventà manco popołà datorno al 1960 e da łora ła fòrbeze ła se ga slargada miga poco. Ultimamente, considerando l'emigrasion anca da łe zone de teraferma verso comuni fora, ła deferénsa no ła ze drio créser. I sentri prinsipałi de ła teraferma i ze Mestre (tèrmine chel pol èser doperà par parlar de tuti sti posti), Marghera, Carpenèo, Malcontenta, Fàvaro Vèneto, Canpalto, Tesèra, Cirignago, Deze, Zelarin e Trivignan.

Istòria

Par savèrghene de pì, vardarse łe voxe Repùblica de Venesia e Istòria de Venèsia.

Ła łaguna de Venesia ła se ga formà torno al 800 v.C., prima ghe jera n'anbiente fluvio-pałustre, abità dai vèneti antighi, che i praticava ła pesca, sunava sal, i se dedichea ai trasporti par mar, al tràfego e a altri mestieri conpagni. Gràsie a łe navi vènete, ła łaguna ła jera el snodo dei tràfeghi che i cołigava el Mediteraneo, sóratuto l'Adriàtego e ła Gresia, co'l sentro e el nord de l'Eoropa.

Co ła conquista romana de gran parte del Mediteraneo, torno al II secoło v.C., ghe ze na cea redusion de sti tràfeghi fin a l'invazion romana del Vèneto (dal 59 v.C. al 49 v.C.) coi trafeghi i ga na pì granda redusion. I romani i fa ła centuriasion de tuta ła fasia łagunar, che se pol veder anca ai nostri dì da łe foto al satèłede. Inte sta evoca i sentri prinsipałi de ła łaguna i ze Altin, so ła strada che da Pàdoa ła portava a Aquiłeja, Cioxa e Torseło, ìzołeta a nord del sentro de Venesia dita el so pì vecio insediamento.

Céxa de San Giacomo de Rialto

Drio ła istoriografia tradisionałe, el primo insediamento a Venesia el ze stà Rivo Alto (Rialto de des) el fondà el 25 de marso del 421 co ła consacrasion de ła ceza de San Jacometo a Rialto, so łe rive del fondo canal navigàbiłe, ancùo Canal Grando. Ła fondasion de Venesia in verità ła ze stà na roba pì łonga, parvia de łe invazion barbàreghe, i abitanti de ła teraferma i ghe ga catà protesion daspò łe desferénte ondae de invaxion barbàreghe che ze cascade dal V secolo, in particolare queła una del 421.

Inte el VI secolo, sotto el stàbil goerno del Regno dei Ostrogoti, Cassiodoro ne dà un detagià quaro de ła vita in łaguna de quei ténpi.

Reunìi conpagni a tuta l'Italia a l'inpero co ła pramàtica sansion de Giustinian del 554, i teritori de ła Venetia i ze de nóvo travolti sóto de ła spinta del'invazion łongobarda del 568, che ła vede el Patriarca de Aquiłegia/Aquiłeja refugiarse inte ła łaguna de Gravo, Rialto e i altri insediaménti costieri popołarse di pròfughi che i ga abandonà l'entrotera.

Par scapar via dai invazóri łe popolasion de ła canpagna intorno łe ze emigrà inte łe ìzołete de ła Laguna, ma no so quełe indo' che deso a ghe ze Venesia, ma pì a Nord so el atuale Torseło; questo parché in quełe zone ghe zera xa łe capane de pescadori de łe sità romane (Altin so tute, anca parché oncora ancó el xe ła pì visina a ła Laguna), 'ndo i tegniva tuta l'atresadura. Dópo vari aveniménti sti "łagunari" no i se sentéa pì seguri e par defèndarse i se ga rintanà al Lido. Infine i rifugiài, che ormai i jera int' una parte de ła Laguna segura, par sfrutar comunque i cołegaménti co ła teraferma in un periodo deso pì tranquiło, i se ga definitivamente trasferìo inte l'ìzoła de "Rivoalto", inte ła zona de l'atuałe Rialto. Da qui ze stàe abitade tute łe ìzołe de l'arcipèlago de Venesia, fortifegando łe rive co grosi pałi de legno e fango protetivo, che anca ancùo i tien in piè sta sità.

Tirada su inte el 697 ła Venesia a dogado dipendente dal'Exarcado de Ravena, co cavedałe prima a Eracliana, dónca Metamauco, dapò de ła tentada invazion franca de Pipin Carloman, 'ntel'821 ła pì segura Rialto ła ze deventada cavedałe del Dogado de Venesia, tołendo intel ténpo el nome isteso del teritorio e del Stado e deventando definidivamente Venesia.

Ła visinansa co l'Inpero franco, el raporto priviłegià co l'Oriente Bizantin e al steso ténpo ła distansa da Costantinòpołi ła ghe ga fata un dei prinsipałi porti de scanbio intrà l'osidente e l'oriente, permetendo el sviłupo de na clase mercantiłe dinàmega e intraprendente che inte el giro de quatro sècołi sirca ła fa deventar ła sità da insediamento sconosùo a avanposto imperiałe a potensa paróna dei mari. Da ła conquista de ła Dalmàsia co ła spedision de Piero II Orseoło intel Miłe fin ła Quarta Crozada, co ła conquista el sachegio de ła cavedałe bizantina, soto ła guida de Enrico Dandolo, ła fondasion del'inpero colonial

Ła ze mèsa drénto intrà łe Repùbliche marinare, insieme a Zénoa, Piza e Amalfi, dónca el łeon de San Marco, enblema de ła Serenìsima, el ghe ze inte łe insegne marine de ła bandiera itałiana.

El cao del goérno el jera el Doze (dal latin dux), che col 'ndar vanti del tenpo, el ga visto el so poder senpre pì controłà da novi òrgani istitusionałi. Paréci Dozi, sóratuto prima del'ano miłe, i se ga visti obligài a tór i vóti parché i çitadini i łi credéa masa bramozi de poder: calchedun el ze stà anca copà. Al màsimo de ła só potensa, intel XIII sècoło, Venesia ła dominava gran parte de łe coste dell'Adriàtego, rezion come ła Dalmàsia, l'Istria, un mucio de łe ìzołe del'Egeo, Candia, Çipro, Corfù, e ła jera ła prinçipałe poténsa miłitar intrà łe prinçipałi forse mercantiłi intel Medio Oriente. Intel XV sècoło el teritorio de ła Repùblega el se slargava da Bresia al'Istria, e da parte del'atuałe provinçia de Bełun, al Polézine vèneto.

Intel XVIII sècoło Venesia ła jera intrà łe çità pì rafinade d'Eoropa, co una forte influensa su arte, architetura e leteradura del ténpo. El teritorio de ła Repùblega de Venesia el conprendea Vèneto, Friul, Istria, Dalmàsia, Càtaro e parte de ła Łonbardia. Dópo più de 1000 ani d'indipendensa, el 12 de magio 1797 el doxe Ludovico Manin e el Magior Consegio i ze stài obligài da Napołeon a 'ndar via, par proclamar el "Goerno Provizorio de ła Muniçipałità de Venesia".

Co'l Tratà de Canpoformio intrà françézi e aostrìaghi, el 17 de otobre 1797 ła "Muniçipałità de Venesia" ła ga smeso de èserghe e i sói teritori, chei ze ndài a formar ła "Provinçia vèneta" soto Françesco II, i xe stai dati al'Àustria: i Austrìasi i ze entrai in çità el 18 de zenàro 1798. Intel 1848 ła ga parteçipà ativamente ai moti revołusionari, soto l'inisiativa de Daniele Manin. Inte el 1866 ła ze entrada a far parte del Regno d'Itałia. El 21 de otobre del 1866 ghe ze stà in Vèneto el plebisìo che'l ga visto vençer el sì al'anesion al'Itałia co'l 99,9% dei voti favorévołi del'ełetorà ativo (come portà drio da łe fonte).

Venesia dal satèłite

Mestre dal satèłite

Monuménti e Łóghi Inportanti

Ła Bazìłega de San Marco col canpanièl e łe Procuratie

El cor de ła sità de Venesia el ze Piasa San Marco, l'ùnega che ła se tol el nome de piasa: le altre strade slargàe łe ze ciamàe infati "canpi" o "canpiełi". Ła Bazìłega de San Marco ła se cata a'n estremo de ła piasa, cołorada d'oro e revestìa da mozàiçi che i conta l' istòria de Venesia, asieme ai maravejózi basorełievi che i rafigura i mezi de l'ano. Sóra ła porta prinsipałe, i quatro cavałi de bronzo de Costantinòpołi, (i ze copie: i orizenałi i ze drénto al muzeo de San Marco) i recorda ła quarta Crozada del 1204. Ła só forma a cróze grega ła ze coverta da çinque grandìsime cùpołe. Ła ze ła tersa Bazìłega dedicada a San Marco che ła ze stà tirà so in sto lógo qua: łe prime dó łe jera 'ndae zó. El par che sta version qua ła sìpia stà ispirà da ła Céza dei Santi Apòstołi de Costantinòpołi. El drénto el ze coverto de mozàisi a sfondo oro che i rafigura pasi bìbliçi e ałegòriçi. Ai prinsipi, ła jera ła capeła privada dei Dozi de ła Repùblega de Venesia.

File:Pałaso Dogałe.JPG

El Pałaso Dogal

El Pałaso Dogałe el se cata a fianco de ła Bazìłega: ła Porta de ła Carta, maravejóza opra de Bartolomeo Bon, ła ze'l so cołigamento, e ancùo ła ze'l svódo del muzeo de Pałaso Dogałe. L'entrada prinçipałe ła ze sul lai chel varda a ła łaguna. Sede del goérno de ła Serenìsima, el ze stà tirà su intel XV sècoło co màrmari d'Istria. Qua ghe stava un casteło, ma dapò i eło ga incendià par far 'ndar fora Pietro IV Candiano che ghe gavéa catà recèto durante na rebełion. Ancùo el Pałaso el ze un muzeo, con opre dei mejori artisti venesiani: ła Biblioteca Sansovina, che ła se cata drénto, ła verze de łe mostre a ténpo łimità. Da véder łe ze anca ła Sała del Mazor Consejo, che par sècołi ła ze stà ła pì granda sede de goérno del mondo, el Ponte dei Sospiri, łe prezon e i Pionbi.

Vanti al Pałaso Dogałe ghe ze'l canpanièl de San Marco: tirà su intel 1173 come faro par i navigadóri, el ze stà consà da Bartolomeo Bon intel XV sècoło. El ze crołà el 14 de Lujo 1902 et el ze stà tirà su de novo par intrego. Ła logeta in màrmaro roso de Verona ła ze n'opera de Giacomo Sansovin, e su de sta qua se cata i basorełievi che i rafigura ałegorie co i grandi rezultai de ła Repùblega del Leon.

El Ponte de Rialto el cołiga i sestièri de San Poło e de San Marco.

Un altro sìnboło de ła sità el ze'l Ponte de Rialto: opera de Antonio Da Ponte, el ze stà tirà su intel 1591. El jera l'ùnega maniera par traversar el Canal Grando a pié: infati, el ze restà l'ùnego ponte fin al 1854, co i ga fato el Ponte del'Academia (ancùo eziste anca el ponte dei Scalsi et el ponte de ła Costitusion). Su i lài del corpo sentrałe i se cata boteghe de luso mentre, a ła fin del ponte, intel sestièr de San Poło, ła tradisionałe pescheria e ła Ceza de San Jacometo de Rialto.

Altri inportanti monuménti venesiani i ze l'Arsenałe, ła Bazìłega de Santa Maria de ła Sałute, ła Bazìłega de Santa Maria Glorioza dei Frari, łe sinagoghe del Gheto.

Popołasion

Evołusion demogràfega

Venesia ła ze stà par tuta ła Basa Età de Mezo e l'Età Moderna una de łe çità pì grandi par popołasion (oltra che par cultura e economìa). Intel an 1000 a Venesia ghe jera torno a łe 60.000 àneme, intel 1200 łe se łeva torno a łe 80.000, intel 1300 łe riva fin torno łe 110.000 che dapò ła peste negra del 1348 łe se reduze a poco pì de 60.000. Ła cresita dapò ła peste ła porta a 85.000 àneme dei primi del '400, intel 1540 łe vien censìe 129.971 àneme inte ła cavedał, intel 1552 ne vien censìe 158.069 e intel 1563 168.627, ła peste del 1576-77 copa so par zó pì de 40 miłe àneme che łe riva a łe 134.871 del 1581. Ła cresita ła va pian fin rivar a i 141.625 venesiani censìi intel 1624, dapò ła peste del 1630-31, che ła copa so par zó 40.000 àneme, ła popołasion ła riva a 102.243 intel 1633, ła rapida cresita ła porta a 120.307 intel 1642. Ła popołasion ła resta pì o manco l'istesa, co un canbio de 10.000 àneme, fin a ła fin de ła Serenìsima: intel 1696 łe vien censìe 137.867 àneme, intel 1740 147.470, intel 1761 148.576, intel 1771 138.700, intel 1780 140.286, intel 1790 137.603 e intel 1797, an de ła fin de ła Repùblega, a Venesia ghe ze so par zó 141.000 àneme. Co ła França de Napołeon invade ła Repùblega Vèneta ła porta morte, reolte, crize e poartà cazion del cało de popołasion de Venesia, oltra che a dó picenine epidemìe de tifo e vajol, che soło che dó ani dapò l'invasion riva a 136.000 àneme, intel 1805 a 122.000, intel 1811 a 115.000, intel 1818 a 103.000, intel 1830 łe vien censìe 98.638 àneme fin al so punto pì baso de 93.545 censìe intel 1838. Inte ła segónda metà dei ani 30 del '800 a Venesia ghe ze 'na cresita soçio-econòmega, in scuazi tuti i setori de l'economìa çitadina e sóratuto Venesia torna a èsar un gran çentro dei tràfeghi, stà situasion porta ła cresita de ła popołasion che riva a 123.000 àneme intel 1847, a 120.414 àneme intel 1857 e intel 1867 a 133.037.

Evołusion demogràfega del intier comun de Venesia dapò ła co Conquista Tałiana: Abitanti censii

Par 'na coreta łetura dei dati dal 2 de Avriłe del 1999, dapò un referendum, ze stà fato el comun de Cavałin-Treporti, de 11.700 àneme.

El comun de Venesia ze dividesto inte ła çità de Venesia, co'l çentro stòrego dei sìe sestieri e łe ìzołe de ła Łaguna, e ła Teraferma, co Mestre cofà çità prinçipałe.

	Çentro Stòrego	Ìzołe	Teraferma	Çità de Venesia (Sentro storego + ixoe)
1901	146 672	21 064	20 597	168 276
1931	163 359	32 826	53 957	196 185
1951	174 808 (record)	44 037	96 966	218 845
1960	145 402	49 025	152 575	194 427
1975	104 206	49 670	210 674	153 876
1990	78 165	47 271	192 770	125 436
2005	62 296	31 035	176 449	93 331
2017	53 976	28 027	179 776	82 003

Dal 1951 el çentro stòrego de Venesia ga perdesto çirca el 70% de ła popołasion che'l ze rivà al só màsimo de 175 000 àneme, fin a redurse a łe 53 976 àneme del 2017. Senpre intel 1951, ła proporsion tra çentro stòrego, ìzołe e teraferma jera de 55:14:21, intel 2017 de 21:11:68.

Evołusion demogràfega de ła çità de Venesia (çentro stòrego, i 6 sestieri): Abitanti censii

Reixon

A Venesia so par zo el 94,4% dei venesiani i xe cristiani catołeghi. A Venesia ghe xe el patriarcado de Venesia, ona de łe col che tre diosexi carołeghe al mondo a gaver sto titoło.

Inte l'ixoa de San Łaxaro dei Armeni ghe xe dal 1717 el Ordene Mechitarista, ona de łe piasè inportanti istitusion de cultura armena inte el mondo.

A Venesia ghe xe l'exarcà ortodoso par l'Eoropa Meridionał e l'arsidiosexi ortodosa par l'Itaja e Malta, de łéngua greca e rito bixantin, co sede ła Cexa de San Zorzi dei Gresi.

Parsone łigae a Venesia

Varda parsone łigae a Venesia par saver de łe pì inportanti parsone łigae a Venesia.

Varda anca ła lista dei Dozi de ła Repùblega de Venesia.

Aministrasion

Ca' Farseti.

Ca' Loredan

Ca' Farseti e Ca' Loredan, do gran bei pałasi, i xe łe do sedi del comun de Venesia.

Zemełaji

Venèsia ła ze zemełada co łe seventi çità:

• Baku (dal 1991)
• Cołònia (dal 1997)
• Istanbul (dal 2007)
• Lisbona (dal 1995)
• Nisa (dal 1986)
• Raguza (dal 2012)
• Sarajevo (dal 1994)
• Suzhou (dal 1980)
• Tallinn (dal 1998)
• Erevan (dal 2011)
• Fort Lauderdale
• Rimini
• Tirana

Ghe ze acordi de cooparasion coi seventi comuni e asociasion:

• Asociasion Sentrałe dei Comuni e de łe Comunità de ła Gresa (KEDKE) (dal 2000)
• Norinberga (dal 1999)
• Qingdao (dal 2001)
• Salonicco (dal 2003)
• San Pieroburgo (dal 1997)
• Tel Aviv (dal 1992)
• Miami (dal 2020)

Sport

Regade

A Venesia e in tuta ła so łaguna ła ze tanto parategà ła voga veneta, ghe ze tante regade par tante inbarcasion tradisionałi par tuto l'ano, chełe pì inportanti łe ze inte ła Regada Istòrega.

Altri sport co inbarcasion i ze ła Veła, dal 1911 ghe ze ła Conpagnia de ła Veła vinsidrize de tante conpetision, e el canotajo.

Bałon

L'istòrega squadra de bałon de Venesia ła ze el Asoçiasion de Bałon Venesia (o Venesia F.C.), nasùa intel 1907 dal' union de łe do asoçiasion Pałestra Marsial e Costantin Reyer, che ancùo ła ze in serie B.

In Teraferma ghe ze l'Asoçiasion de Bałon Mestre, nasùa inte el 1929, che ła ze in Serie C.

Bałonsesto

L'istorega scuadra de bałonsesto de Venesia ła xe ła Reyer Venesia, nasùa inte el 1872, ła xe in Serie A e ła ga portà caxa tante vitorie e tre canpionài.

Altre atività fìzeghe

A Venesia ghe ze anca asoçiasion de rugby, bałavoło (in serie C) e bałanodo.

En pì anca el Çentro Universitario Sportivo de Venesia inganiza tante atività e sport co inbarcasion e sensa.

Bibliografìa

• Emanoel de Azevedo, Venetae urbis descriptio, Antonio Zatta, 1780.
• (IT) Frederic C. Lane, Storia di Venezia, Torino, Einaudi, 1978.
• John Ruskin, Le pietre di Venezia, Milano, 1987
• Carlo Silvestri, Istorica e geografica descrizione delle antiche paludi adriane ora chiamate Laguna di Venezia, 1973, ristanpa de on pì antigo volume del editor Domenico Occhi, in Venesia, 1736.
• (IT) Alvise Zorzi, La Repubblica del Leone. Storia di Venezia, Milano, Euroclub, 1991.
• (IT) Tiziano Scarpa, Venezia ze un pesce, Feltrinelli, 2000.
• (IT) Alvise Zorzi, Venezia Scomparsa, Milano, 2001.
• (IT) Alberto Toso Fei, Misteri de Venesia, La Toletta Edizioni, 2011.

Vara anca

• Istòria de Venesia
• Repùblega Vèneta
• Sestieri de Venesia
• Łaguna de Venesia
• Provinçia de Venesia
• Patriarcà de Venesia
• Bienał de Venèsia
• Mostra internasionał del arte sinematografega de Venesia
• Fondasion dei Muxei Siveghi de Venesia
• Università Ca' Foscari
• Università Iuav de Venesia
• Festa de San Marco
• Teatri a Venessia
• Pallade Veneta

Altri projèti

Altri progetti

• Wikisionàrio
• Wikimedia Commons

• Wikisionàrio el detien el lema de gałepin «Venèsia»
• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Venèsia
• el detien schemi gràfeghi so

Łigami foresti

• Ofisio UNESCO a Veneziaunesco.org.
• 360cities ponte de Rialto - panorama 360°
• 360cities canpo de łe Gorne - panorama 360°
• 360cities fondamenta de ła Prejon - panorama 360°

Portałi:
• Portałe de Venèsia
|