Łéngua italiana

Łéngua italiana
italiano e Italiano
	;
Nome locaƚe	italiano
Tipo	łéngua naturałe e łéngua viva
Parlà in	Itàłia; San Marin; Svìsera; Sità del Vatican; Croàsia; Slovenia; Eritrea; Etiòpia; Malta; Somałia; Łibia; Fransa; Prinsipato de Mònaco; Tunixia; Etiopia; Albania; e preso le comunità de emigrà itałiani foresti.
Autòctono de	Canton Grixoni, Canton Tisin, Rejon istriana, Itàłia, Isola (Xlovenia), Piràn e San Marin
Parlanti
Totałe	70 milioni-125 miłiuni. Par parte de çerti studi, cuełi che i parla itałian (anca chi che ło parla cofà seconda łengua) i sarìa 200 miłioni. (2019 )
Clasifega	11-19
Caratarìsteghe
Scritura	alfabeto italiano e alfabeto latin
Clasifegasion lenguìstega
	łéngua umana; łéngue indoeoropee; łéngue itàłeghe; łéngue romanze; łéngue italiane sentromeridionałi
Statuto ofisałe
Regoƚà da	Academia dela Crusca
Vulnerabiłità	1 segura
Istòria	storia della lingua italiana (it)
Còdazi
ISO 639-1	it
ISO 639-2	ita
ISO 639-3	ita
SIL	ITN
Glottolog	ital1282
Linguasphere	51-AAA-q
Ethnologue	ita
ASCL	2401
IETF	it
Toco in lengua
	Declarasion Universaƚe dei Deriti de l'Omo, art. 1; Tutti gli esseri umani nascono liberi e eguali in dignità e diritti. Essi sono dotati di ragione e di coscienza e devono agire gli uni verso gli altri in spirito di fratellanza.
Destribusion zeogràfega
	; Distribusion geografega de l'itałian

L'Itałian (scolta (?·i)) el xe na łéngua che ła fa parte del grupo de łe léngue romanxe inte ła fameja de łe léngue indoeuropee (de diałeti e de łéngue neo-romanze ghe ne xe un bel nùmaro). L'itałian moderno el xe, cofà tute łe lengue nasionałi, un diałeto che xe riusío a inporse come łengua uficial de na rejon tanto pi granda de cueła orixinal. In 'sto caso cuà xé stà el diałeto fiorentin, parlà a Firense, a prevałer, no par raxon pułìteghe - come tante volte capitava - ma par el prestigio cultural che el gavéa. El toscan, e el fiorentin famoxo (in coanto incalcà de prestiti dal siciłian, fransexe e latin) in particołar, i jera in efeti ła łengua che ga scrito Dante Alighieri, Francesco Petrarca e Giovanni Boccaccio, considerai i tre scrituri itałiani pi grandi. Ła spinta finałe a definir scritura e gramàtega de l'itałian l'è rivà da Pietro Bembo inte el '500. No'l va mìa confuxo col tałian che invese el vien parlà in Sudamèrega.

Influense lenguìstiche

Prima che rivase l'Inpero roman, xera l'etrusco che vegnéa parlà in Toscana e in Lasio setentrionałe ("Tuscia"). Seben che ła łéngua etrusca ła sipia stà scansełà in puchi sècołi dal latin, dopo ła conquista romana, ła só influensa ła podarìa èser restà viva inte el sostrato del toscan, ma l'è na question oncora verta. El latin volgar el ga fato presto a deventar ła łéngua doparà inte ła Penìxoła Itałiana e in bona parte de l'Europa. Sicome che el dominio roman sul Continente el xe durà un saco de tenpo, se capise fasilmente come mai che el łatina el xe ła baxe de un mucio de łéngue europèe. Dopo che inte el 476 se ga desfà l'Inpero d'Ocidente, in Toscana gh'è rivà i Ostrogoti e i Łongobardi (V secolo e VI secolo) che i vegnéa da l'Europa del nord e de l'est. I ga influensà ła łéngua soło come vocabołario mentre el resto l'è restà groso modo come prima. El toscan el xe una de łe łéngue neolatine pi visine al łatin (el sardo logudoréxe el xe ancor pi conservativo)

Diałeti

I numeroxi diałeti italo-romanxi i pode èsare clasificài in baxe a łe só orìxene łenguìsteghe comuni. A ła proveniensa comun dal latin łe xe somà łe łéngue preçedenti a ła conquista romana (substrati) e sora-de-tuto i superstrati che li vegnea da i contati co i vari popołi, che i ga diferensià łe diverse parlate łocałi.^[1]

Intra i dialeti taliani, comunà da numeroxe carataristiche morfologiche cofà i plurali che i no xe sintagmatiçi, xe pode dividare inte dialeti setentrionali (romanzi ocidentali) e çentro-meridionali (romanzi orientali) a seconda del'influensa del sostrato celtico.^[2]

Diałeti sentro-meridionałi

Romanxo orientałe:
- Toscani:
  - toscan (Firense, Siena, Pixa, Luca, Arezo)
  - còrso (Corsica), galurese, sasarese
- Centro:
  - romanesco (Roma)
  - viterbexe
  - diałeti umbri
  - marchigian (sentrałe: maceratexe-ferman-camerte) (Marche)
  - cicolan-reatin-aquilan
  - aquilan (L'Aquila)
- Sud:
  - abrusexe (Pescara, Chieti)
  - campano (Napołi)
  - lucan
  - pułiexe (Bari, Foxa, Barleta-Andria-Trani)
- Estremo sud:
  - diałeti de transision apulo-sałentina:
  - tarantin (Taranto)
  - salentin (Lecce, Brindisi, parte sud de ła provincia de Taranto)
  - całabrexe (Reggio Calabria, Catanxaro, Cosensa, Crotone, Vibo Valentia)
  - siciłiano (Pałermo, Catania, Messina, Enna, Ragusa, Siracuxa, Agrigento, Trapani)
  - pantesco^[3]

Fonetega

Vocałi

fonema	parole
[a]	nave, galassia
[e]	pianéta, réte
[ɛ]	sfèra, zèro
[i]	mito, riso
[o]	confrónto, órdine
[ɔ]	vuòto, bucòlico
[u]	numero, nulla

Nota: Xe posìbiłe scoltare anca ła vocałe ə, come completamento del sòno de na consonante. Sta qua inte ła łéngua scrita vegne o tralasà o trascrita come 'e'.

Exempio:

"La C de 'cento' se lexe 'ce'"

in cui "ce" vegne solitamente leto ʧə piutosto che ʧe

Consonanti

Tra parentexi quadre i alofoni de [n] alveolare.

	Bilabiale		Labiodentale		Dentale		Alveolare		Postalveolare			Velare
Nasali		m		[ɱ]		[n]		n			ɲ		[ŋ]
Occlusive	p	b			t	d						k	g
Fricative			f	v			s	z	ʃ
Affricate					ʦ	ʣ			ʧ	ʤ
Vibranti								r
Vibrati								ɾ
Laterali								l			ʎ
Approssimanti											j		w

Note

↑ Alcuni studiuxi i dopra el termine "łéngua/łéngua" par sotolineare łe diferense de alcuni idiomi (diałeti del nord de łe province de Masa-Carara, Pexaro e Urbin, quełi de ła Canpania, el sałentin, Basiłicata, Całabria e Siciłia). Comunemente parò se costuma uxar el termine diałeto par tute łe varietà prive de riconosimento uficiałe e quindi de uxo subalterno rispeto al tałian.
↑ El trato pì tipico xe la lenision, anca se un tipo de lenision la se xe comunque reçentemente svilupà anca al sud, anca se la ga carateristiche diverse, e inte la Toscana (atestà dal XVI secolo) co modo spexial che le ga frutà el nome de "gorgia". La presensa de struture gramaticali comuni, ciamà "galicismi" e catà anca inte el francese (je suis in train de manger), łéngua che in sto preciso caso la demonstra el rexiduo de'n substrato celtico: sun/sum dré a mangià/mangiä/maià/magnà/magnar/magnär/magner. En Lombardia e Emilia-Romagna) come in franséxe (piacentino i pode dimandar cona sorta de "'nversion" ("mangi?": te a t' mang? che el pode exare reso co te mangiat?); Altra roba, cofà ła trasformasion de ła a acentata in ä o è (spesialmente in Piemonte e Emilia-Romagna) o cofà ła naxałizasion de ła n. La presensa de łe cusì-ciamàe vocałi turbà cofà ö e ü inte la Lombardia, Emilia-Romagna (province de la Piacenza e Parma), Piemonte e Liguria par altri studià sarìa inveçe da atribuir a 'no superstrato germànico portà cole 'nvaxion barbàriche al desfarse de l'Impero Roman. De grande intarese xe po el durar de łéngue gallo-siculi intra çerte zone de ła Sicilia e de ła Baxiłicata.
↑ Il pantesco, diałeto siciłiano de Panteleria, el ga forti influsi arabi)

	Łéngoe ufisiałi de l'Onion Eoropea
Bulgaro \| Castiglian \| Ceco \| Croato \| Daneze \| Estone \| Finlandeze \| Franseze \| Grego \| Ingleze \| Itałian \| Irlandeze \| Łetone \| Łituan \| Malteze \| Ołandeze \| Połaco \| Portogheze \| Rumen \| Slovaco \| Slovèn \| Svedeze \| Todesco \| Ungarèze

Łéngoe indoeuropee · Łéngoe romanze

Latin † · Latin volgare †
Romanzo insulare: Sardo (Sardo campidanexe · Sardo logudorexe)
Romanzo ocidentałe
Grupo iberico: Aragonexe · Asturian · Gałisian · Leonexe (Mirandexe) · Portoghexe · Spagnoło/Castiglian
Gruppo galo-romanzo: Catałan · Francexe · Furlan · Francoprovensal · Ladin · Ocitan · Romancio · Vałon · Vèneto

Romanzo orientałe
Grupo italian: Corso · Gałurexe · Sasarexe · Itałian (Diałeti itałiani) · Napołetan
Grupo siciłian: Siciłian
Grupo balcanico: Rumeno · Dalmatico † · Istrioto
Romanzo meridionałe: Mozarabico †

Controło de autorità	LCCN (EN) sh85068806 · GND (DE) 4114056-4 · BNF (FR) cb119355095 (data) · BNE (ES) XX529374 (data) · NDL (EN, JA) 00564305

[1] Alcuni studiuxi i dopra el termine "łéngua/łéngua" par sotolineare łe diferense de alcuni idiomi (diałeti del nord de łe province de Masa-Carara, Pexaro e Urbin, quełi de ła Canpania, el sałentin, Basiłicata, Całabria e Siciłia). Comunemente parò se costuma uxar el termine diałeto par tute łe varietà prive de riconosimento uficiałe e quindi de uxo subalterno rispeto al tałian.

[2] El trato pì tipico xe la lenision, anca se un tipo de lenision la se xe comunque reçentemente svilupà anca al sud, anca se la ga carateristiche diverse, e inte la Toscana (atestà dal XVI secolo) co modo spexial che le ga frutà el nome de "gorgia". La presensa de struture gramaticali comuni, ciamà "galicismi" e catà anca inte el francese (je suis in train de manger), łéngua che in sto preciso caso la demonstra el rexiduo de'n substrato celtico: sun/sum dré a mangià/mangiä/maià/magnà/magnar/magnär/magner. En Lombardia e Emilia-Romagna) come in franséxe (piacentino i pode dimandar cona sorta de "'nversion" ("mangi?": te a t' mang? che el pode exare reso co te mangiat?); Altra roba, cofà ła trasformasion de ła a acentata in ä o è (spesialmente in Piemonte e Emilia-Romagna) o cofà ła naxałizasion de ła n. La presensa de łe cusì-ciamàe vocałi turbà cofà ö e ü inte la Lombardia, Emilia-Romagna (province de la Piacenza e Parma), Piemonte e Liguria par altri studià sarìa inveçe da atribuir a 'no superstrato germànico portà cole 'nvaxion barbàriche al desfarse de l'Impero Roman. De grande intarese xe po el durar de łéngue gallo-siculi intra çerte zone de ła Sicilia e de ła Baxiłicata.

[3] Il pantesco, diałeto siciłiano de Panteleria, el ga forti influsi arabi)

[1]

[2]

[3]