Łéngua irlandeze
An Ghaeilge e Gaeilge | |
---|---|
Nome locaƚe | An Ghaeilge |
Tipo | łéngua naturałe e łéngua viva |
Parlà in | Irlanda (Irlanda del nord), |
Autòctono de | irlandezi, Cork, Donegal (it) , contea di Galway (it) , Kerry (it) , Meath (it) , Mayo, Waterford (it) , Irlanda e Irlanda del Nord |
Parlanti | |
Totałe | 380.000 çerca (2012 ) |
Caratarìsteghe | |
Scritura | alfabeto latin, alfabeto ogamico e Scrittura gaelica |
Clasifegasion lenguìstega | |
łéngua umana łéngue indoeoropee łéngue celte łéngue celte insułari łéngue goidéłeghe | |
Regoƚà da | Foras na Gaeilge (it) |
Vulnerabiłità | 3 in pericuło |
Còdazi | |
ISO 639-1 | ga |
ISO 639-2 | gle |
ISO 639-3 | gle |
SIL | GLI |
Glottolog | iris1253 |
Linguasphere | 50-AA |
Ethnologue | gle |
ASCL | 1102 |
UNESCO | 362 |
IETF | ga |
Endangered languages | 3437 |
Toco in lengua | |
Declarasion Universaƚe dei Deriti de l'Omo, art. 1 Dichiaraçion universałe dei diriti de l'Omo - Art.1 Dieub ha par in o dellezegezh hag o gwirioù eo ganet an holl dud. Poell ha skiant zo dezho ha dleout a reont bevañ an eil gant egile in ur spered a genvreudeuriezh. | |
Destribusion zeogràfega | |
Espansion lenguìstega rezaltada dal cołore |
Ła łéngua irlandexe, in irlandexe Gaeilge (prima de ła riforma ortografega del 1948: Gaedhilge) ła xe ła łéngua nasionałe de ła Repùblica de Irlanda.
Ła xe una de łe tre łéngue gaełiche. intra de ste qua ghe xe el gaełico scosexe (conprexa ła so variante, el Gaèłico Canadexe) e el manexe (ła łéngua de l'ìxoła de Man). La fa parte del grupo łenguìstego de łe łéngue celteghe insułari de ła fameja de łe łéngue seltiche. Secondo l'articoło 8 de ła costitusion irlandexe el xe ła "prinçipałe łéngua ofiçiałe" (an phríomhtheanga oifigiúil) de l'Irlanda, visto che ła xe ła łéngua nasionałe. Dal 13 de zugno 2005 l'irlandexe el xe anca łéngua ofiçiałe de l'Union Europea, co decorensa 1° xenaro 2007.
Ła łéngua ła vien anca comunemente ciamada gaèłico o gaèłico irlandexe.
Esenpi de testo
[canbia | canbia el còdaxe]Intranbi i estrati i se baxa su trascrision dei ani '30 e '40 provenienti da ła contea de Cork. Łe xe stae catae da Brian Ó Cuív e publicae inte el 1947 in The Irish of West Muskerry. A Phonetic Study, Dublin.
Pare nostro
[canbia | canbia el còdaxe]Trascrision in irlandexe
- Ár nAthair, atá ar neamh:
- go naofar d'ainm,
- go dtagaidh do Ríocht,
- go ndéantar do thoil ar an talamh,
- mar dhéantar ar neamh.
- Ár n-arán laethúil tabhair dúinn inniu,
- agus maith dúinn ár bhfiacha,
- mar mhaithimid dár bhféichiúnaithe féin.
- Agus ná lig sinn i gcathú,
- ach saor sinn ó olc.
- Amen.
Pronuncia
- Er nauer, atau er nav
- Gu nifer danim
- Gu dauga du Riukt
- Gu nanter du hull er un taluv
- Mar a niher er nav.
- Ar naran leihul tour duin inniu,
- agus mau duin ar viaha,
- mar a uauimidnu dar vaikuna fane.
- Agus na lig scin i gahu,
- ah sear scin o olk.
- Amen.
moderno irlandexe stàndar
- Ár nAthair atá ar neamh go naofar d'ainm, go dtaga do ríocht, go ndéantar do thoil ar an talamh mar a dhéantar ar neamh.
Proverbi
[canbia | canbia el còdaxe]Trascrision de l´irlandexe (Diałeto de Coolea e stàndar moderno)
- Is maith í comhairle an droch-chomhairligh.
Pronuncia
- /
is mɑh i: ko:rl´i: ən dro'xo:rlig´ ./
Storia
[canbia | canbia el còdaxe]I exordi de l'irlandexe i xe par pi granda part desconosui. Sicuro, no ghe xe dubi che l'irlandexe el sie na łéngua çeltica, ma ła maniera e l'època che el xe rivà in Irlanda el xe ogeto de tante discusion. L'ùniega roba çerta el xe che al tenpo de łe inscrision in alfabeto ogàmego (dunque prima del IV secoło) in Irlanda se parlava za irlandexe. Sto perìodo łénguistigo tanto antico el vien definio irlandexe arcaico'. I procesi łénguisteghi che i ga influensà l'irlandexe rùstego, fà l'apocope, ła sìncope e ła pałatałixasion i se ga sviłupà inte sto perìodo.
Gramàtica
[canbia | canbia el còdaxe]L'irlandéxe el xe na łéngua marcadaménte flesiva, ma inte el córso de ła só evołusion tante fórme sintèteghe łe xe stae sostituìe da costruti anałìtisi.
- Sintasi: Verbo-Sogeto-Ogeto (in Vèneto invése: Sogeto-Verbo-Ogeto)
- Esénpio: Rinne mé an obair. (lett. "Fae mi el laóro" = "Mi fae el laóro"). Sto qua el xe na caratesìstega de tute łe łèngue sèlteghe insułari (fora che el brèton).
- Tutavìa, tuti i ełeménti de ła fraxe semanticaménte tònomi i pol èsar tacai al prinsipio, co un canbiaménto de strutura de ła fraxe, al scopo de darghe riłievo.
- Exenpio: fraxe neutra Rinne mé an obair leis an athair inné. leteral. "Go fat mi el laóro col pare jeri" = "Ieri go laorà col pare".
- Permutasion posìbiłi:
- An obair a rinne mé leis an athair inné. (in riłievo xe "el laóro")
- Mise a rinne an obair leis an athair inné. (in riłievo xe "mi")
- (Is) leis an athair a rinne mé an obair inné. (in riłievo xe "col pare")
- Inné a rinne mé an obair leis an athair. (in riłievo xe "jeri").
- El conpleménto ogeto esprimést da un pronome el se taca de sòłito a ła fin de ła fraxe.
- Exenpio: Chonaic mé an fear ar an tsráid. leteal.: "Go vist mi l'omo su ła strada" = "Go vist l'omo su ła strada"
- invece: Chonaic mé ar an tsráid é. leteral.: "Go vist mi su ła strada lu" = "El go vist su ła strada"
- Mutaménti de sóni inisiałi: łenision e 'naxałixasion (o eclise) łe jera orixinariaménte (prima de l' antigo irlandéxe) dei fenòmeni meraménte fonołògisi, che i ga asmést un significà riłevante par ła gramàtica sol co ła cascada de łe terminasion in irlandéxe arcàigo (prima del 600 sérca a.C.). Uncuò i serve a contradistìnguar svariae funsion cofà el poseso, ła difarensiasion intra preterito e inperativo, marca dei conpleménti prepoxisionałi, marca del xenare gramatical, marca de łe subordinae direte e indirete, ecc.
- Exenpio: capall /'kapƏl/ "caval" el deventa mo chapall /mƏ 'xapƏl/ "el me caval" (co łenision) o ár gcapall /ar 'gapƏl/ "el nostro caval" (eclise).
- Morfołogìa verbal: ghe xe sinque tenpi: prexente, pretèrito (pasà senplise), inparfeto (pasà ripetést), futuro e condixonal.
- El condisional, pur prexentando un aparensa forteménte modal, el vien formà a l'interno dei paradigmi dei tenpi e el vien quindi considerà łu stesu tenp. Inoltra ghe xe el congiuntivo, l'inperativo, dei partisipi nonché nomi verbałi (na scianta cofà i verbi sostantivai in tałian, anca se co un roło pi inportante inte-ła gramàtica e co majori caràteri de sostantivo). No'l existe invése un infinìo.
- Exenpi de paradigmi verbałi (łéngua stàndar). Si pol riconósar l'uxo difarénte de fórme verbałi anałìtiche e sintètiche inte i paradigmi:
Verbo de ła Classe 1 (tema monosiłàbico) co són final pałatal: bris, "spacar"
Prexente Futuro Pretèrito Inparfeto Condisional Cong. Pres. Cong. Pret. 1. Sg. brisim brisfidh mé bhris mé bhrisinn bhrisfinn brise mé brisinn 2. Sg. briseann tú brisfidh tú bhris tú bhristeá bhrisfeá brise tú bristeá 3.Sg. briseann sé/sí brisfidh sé/sí bhris sé/sí bhriseadh sé/sí bhrisfeadh sé/sí brise sé/sí briseadh sé/sí 1. Pl. brisimid brisfimid bhriseamar bhrisimis bhrisfimis brisimid brisimis 2. Pl. briseann sibh brisfidh sibh bhris sibh bhriseadh sibh bhrisfeadh sibh brise sibh briseadh sibh 3. Pl. briseann siad brisfidh siad bhris siad bhrisidís bhrisfidís brise siad brisidís impersonale bristear brisfear briseadh bhristí bhrisfí bristear bristí
Verbo de ła Classe 2 (tema połisiłàbico) co són final no pałatal: ceannaigh, "cronpar"
Prexente Futuro Pretèrito Inparfeto Condisional Cong. Pres. Cong. Pret. 1. Sg. ceannaím ceannóidh mé cheannaigh mé cheannaínn cheannóinn ceannaí mé ceannaínn 2. Sg. ceannaíonn tú ceannóidh tú cheannaigh tú cheannaíteá cheannófá ceannaí tú ceannaíteá 3.Sg. ceannaíonn sé/sí ceannóidh sé/sí cheannaigh sé/sí cheannaíodh sé/sí cheannódh sé/sí ceannaí sé/sí ceannaíodh sé/sí 1. Pl. ceannaímid ceannóimid cheannaíomar cheannaímis cheannóimis ceannaímid ceannaímis 2. Pl. ceannaíonn sibh ceannóidh sibh cheannaigh sibh cheannaíodh sibh cheannódh sibh ceannaí sibh ceannaíodh sibh 3. Pl. ceannaíonn siad ceannóidh siad cheannaigh siad cheannaídís cheannóidís ceannaí siad ceannaídís impersonale ceannaítear ceannófar ceannaíodh cheannaítí cheannóifí ceannaítear ceannaítí
Bibliografia e libri didattici
[canbia | canbia el còdaxe]- Grammàtega e dizionario del Gaelico d'Irlanda, Kay McCarthy & Anna Fattovich - Keltia Editrice (in italiano)
- Thomas F. Caldas, Clemens Schleicher: Wörterbuch Irisch-Deutsch, Helmut Buske Verlag 1999, ISBN 3-87548-124-0 (dizionario irlandese-tedesco')
- Lars Kabel: Kauderwelsch, Irisch-Gälisch Wort für Wort, Reise Know-How Verlag 2002, ISBN 3-89416-281-3 (comprende un CD par la pronuncia)
- Mícheál Ó Siadhail: Lehrbuch der irischen Sprache, Helmut Buske Verlag 2004, ISBN 3-87548-348-0 (zu diesem Werk ist eine Aussprache-CD erhältlich) (manuale [in tedesco'] della lingua irlandese)
- Martin Rockel: Grundzüge einer Geschichte der irischen Sprache, Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften, ISBN 3-7001-1530-X (Storia della lingua irlandese [in tedesco'])
Linganbi foresti
[canbia | canbia el còdaxe]- (IT) Córso de Gaèłico su Wikibooks
- (DE) Cúrsa Gaeilge| córso de łéngua irlandéxe
- (DE) Gramadach na Gaeilge| ła gramàtica irlandéxe
- (DE) Informasion par inparar l'irlandéxe (ligo ronpesto dispunìbiłe in Internet Archive; védarse el istòrego, la prima version e ła ùltema).
- (EN) forum e links su ła łéngua irlandéxe Archivià il 2 de zunjo 2013 in Internet Archive.
- (EN) córso de łéngua irlandéxe Archivià l'11 de zunjo 2007 in Internet Archive.
- (IT) Articol su l'ortografìa e ła pronunsia de l'irlandéxe
- (IT) su ła łéngua irlandéxe co rełativi córsi e exercisi (ligo ronpesto dispunìbiłe in Internet Archive; védarse el istòrego, la prima version e ła ùltema).
Łéngoe ufisiałi de l'Onion Eoropea | ||
---|---|---|
Bulgaro | Castiglian | Ceco | Croato | Daneze | Estone | Finlandeze | Franseze | Grego | Ingleze | Itałian | Irlandeze | Łetone | Łituan | Malteze | Ołandeze | Połaco | Portogheze | Rumen | Slovaco | Slovèn | Svedeze | Todesco | Ungarèze |
Controło de autorità | LCCN (EN) sh85068101 · GND (DE) 4120207-7 · BNF (FR) cb11977341d (data) · NDL (EN, JA) 00560113 |
---|