Vèneti in Itàlia e inte el mondo

Al dì de ancó, sirca ła metà dei Vèneti (intexi in senso largo, o sia "zente che parla ła łéngua veneta") ła se cata in Itàlia in queło che xera el vecio "stato da tera" de ła Republica Vèneta (cioè da Verona a Gorizia, difati in realtà i diałeti de Bresia e Bergamo i fa parte del ramo oriental de ła łéngua lonbarda), ma anca in Trentin e Friułi-Venessia Julia, neła zona tra Pordenon e Trieste.

L'altra metà che resta ła xe distribuìa tra Istria, Dalmazia, Romania (Tulcea), Braxil (Stati de Rio Grande do Sul e Santa Catarina) e Mèsego (ła sità de Chipilo).

Łe raxon de sta distribussion cosita varia łe xe dovù prima a l'espansion de ła Republica Veneta sul mar e in sevito suła teraferma veneta, e dopo ała forte ondata de emigrassion che xe scominsià dopo el 1866, co el Vèneto el xe divegnesto Itałian.

L'emigrassion

Tra el 1870 e el 1905, daspó a l'anesion del Vèneto a l'Itàlia, xe scominsià un fenomeno grando de emigrassion dal Vèneto, par cui ancó ghe xe consistenti comunità de vèneti Braxil (nei stati de Rio Grande do Sul e de Santa Catarina), inte el Nord de ła Romania (Tulcea), in Mèsego (neła locałità de Chipilo, ma anca in diverse aree rurałi tałiane ndo l'imigrassion l'è stà organizà dal goerno Fasista par bonificar, cołonixar e popołar algune xone prima coerte da pałù: ła Marema Grosetana (Toscana), l'Agro Pontin (Lazio), łe Vałi del Comasco, ła Bonifica de Arborea (Sardegna). En pì a Fertilia (Alghero-Sardegna), nata senpre soto el fasismo par darghe da laorar a un certo nùmaro de fameje ferarexi, łi xe rivà in sevito dei exułi istriani e dalmati che ghèra tocà scapar via inte el secondo dopoguera, e che i gà costituìo ła magioransa de ła borgata. Ghe xe altre comunità de origine vèneta anca inte łe aree orbane de l'Alto Àdexe/Südtirol, ndo che i xe ła magioransa tra ła popołasion del grupo etnico itałico. La łéngua italiana stàndar parlà a Bolzan ła xe comunque on mucio influensà da un forte substràto vèneto.

Tute ste popołasion che xe ndà a l'estero łe ga tegnù da conto ła so parlada veneta, più che l'italian, parché łe vegnéa in gran parte da łe zone de canpagna; łe generassion vegnùe dopo, nate da ste onde migratorie, łe ga mantegnesto i carateri arcaici de ła lengua, anca se distanti dal Veneto: inte el Rio Grande do Sul, prexenpio, l'idioma veneto el vien insegnà dai genitori ai fioi, e el vien doparà anca da persone de altra origine, tanto che el primo dissionario de talian (o vêneto brasileiro) el xe stà conpiłà da Alberto Vitor Stawinski, un polaco nato inte el 1909 a São Marcos dos Polacos, asimilà a ła comunità local prevalentemente de etnia veneta.

Tra łe varianti de ła łéngua parlà fora dal Veneto, ste qua łe xe quełe piesè inportanti:

• el veneto istrian e i diałeti triestin e bixiaco co ulteriori influense slovene e croate e, in mixura minore, greche.
• el talian o vêneto brasileiro
• el chipilense, parlà a Chipilo, in Mèsego
• el vèneto-rumen che se parla inte l'atuałe region de ła Tulcea
• el veneto-pontino el xe un grupo de parlade fortemente influensà dal romanesco, e un fià anca dai diałeti lepini e da l'emilian, su baxe perlopiù veneta-trevixana, in trasformassion e comunque in forte regreso

Sta antichità e "permanensa" del vèneto, co łe modificassion e contaminassion che ogni łéngua ła conose, ła xe misurà dai dati statisteghi ofixiałi (ISTAT e istituto POSTER). Secondo alguni, ste stime łe tende a sbasar el fenomeno visto che ła xe asente na promossion culturałe e politega de mantenimento e protession da parte dei stati che i ga in man sti teritori

El risultà de sta diaspora dei parlanti de ła łéngua vèneta ła xe che ancó ghe xe piesè parlanti de veneto fora da ła region Vèneto che drento, e al steso modo ghe ne xe piesè de quanti ghe n'era quando xe cascà ła Republica inte el 1797.