Lapurdi
|
Lapurdi | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Teritorio |  Paexi Baschi
| ||
| Capitałe | Baiona | ||
| |||
| Stato |  Fransa
| ||
| Rejon | Aquitania | ||
| Dipartimento | Pirenei Atlantici | ||
| Superfiçie | 858 km² | ||
| Abitanti | 205 000 ab. (2005) | ||
| Densità | 238,9 ab/km² | ||
Lapurdi (in francexe Labourd, in guascon Labord) l'è el nome basco che se uxa par indicar queła che ze considerà ła xona più osidentałe dei Paexi Baschi francexi, in tel dipartimento dei Pirenei Atlantici. El confina a nord co łe Landes, a est co ła Basa Navara, a sud co ła Spagna (ła Navara a sud e ła Gipuzkoa e sudovest) e a ovest co el Golfo de Bizkaia. E teritorio no el ga un status ofisiałe e el corisponde a grandi łinee a un'antica viscontea co el steso nome. El Lapurdi l'è considerà una de łe sete provinçe tradisionałi de Euskal Herria, anca se xone come el Baso Adur (Baish Adur in guascon), inte l'estremo osidentałe de Lapurdi, ndo ghè Baiona, i'è de łéngua tradisional guascona (el basco l'è stà introdoto a partir dal XIX secoło co l'emigrasion da łe xone parlanti basco). I movimenti ocitanisti i rivendica el Baso Adur (incluxo Baiona) come parte de ła Guascogna.[1]
I comuni che i le conpone i forma parte dei cantoni de Anglet-Nord, Anglet-Sud, Bayonne-Est, Bayonne-Nord, Bayonne-Ouest, Biarritz-Est, Biarritz-Ouest, Bidache (parsialmente), Espelette, Hasparren (parsialmente), Hendaye, La-Bastide Clairence (parsialmente), Saint-Jean-de-Luz, Saint-Pierre-d'Irube y Ustaritz. Tuti in tel distreto (arrondissement) de Baiona.
Łe più inportanti sità del Paexe Basco francexe le se cata in Lapurdi, e concretamente in tel Baso Adur: Baiona (el cui nome łatino l'era Lapurdum, da cui deriva el nome Lapurdi) e Biarritz. Difati, ła xona urbana più inportante de ła rejon l'è ła comunità de aglomerasion Baiona-Anglet-Biarritz.
Łe tradisionałi costrusion del Lapurdi le ga un teto baso, in legno e muratura, architravi de piera e i'è piturè de roso, bianco e verde. Ła caxa de Edmond Rostand, Villa Arnaga a Cambo-les-Bains, l'è deso un muxeo dedicà a l'autor de Cyrano de Bergerac e a łe tradision basche.
Oltre al francexe, in tel teritorio se parla el basco, łéngua tradisional de ła magiorparte del teritorio, e el guascon, łéngua tradisional del resto, co rejoni miste come Baiona. El diałeto basco de ła xona l'è denominà lapurtera, tanto visin al basco colto stàndar.
Geografia
[canbia | canbia el còdaxe]
I Pirenei, el fiume Aturri e el Golfo de Bizkaia i'è i confini naturałi del Lapurdi. L'è cołocà in tei Paexi Baschi nordorientałi, inte ła Francia sudosidentałe.
Ła prinsipałe sità del Lapurdi l'è Baiona, ma storicamente ła capitałe nonché luogo d'incontro l'è sta Uztaritz, al sentro del teritorio. Altre sità inportanti i'è: Biarritz, Hendaia, Hazparne, Ziburu e Donibane Lohizune. L'area l'è famoxa par łe feste de Baiona, de ła durata de sinque dì, i pearoni rosi de Espelette e ła costa.
Ła prinsipałe atività de ła costa l'è łigà al turixmo de masa, in particołare Miarritze, Donibane Lohizune e Hendaia. L'interno l'è oncora prinsipalmente costituio da cołine verdi e picołi paexi, come Sara e Ainhoa. Sta ciapando pié anca el setore łigà ai agriturixmi e a ła natura. Larrun (La Rhune in francexe), na cołina alta 900m, l'è situà a sud de Saint-Jean-de-Luz al confin co ła Spagna. Ła cołina l'è un sinboło basco, co viste spetacołari da ła so cima.
Costa
[canbia | canbia el còdaxe]Ła costa del Lapurdi l'è piana paragonà a quełe de Gipuzkoa e Bizkaia. Ghè spiaie longhe e łe cime i'è base. I fiumi Bidasoa e Atturri i sfocia qua.
Łe spiaie del Lapurdi i'è: Barra • Miramar • Hondartza Handia (Biarritz) • Kai Zaharra • Euskaldunen Kosta • Erdikoa • Erretegia • Errege Pabiloia • Maiakoenia • Akotz • Untxin • Erromardia • Santa Barbara • Hondartza Handia (Donibane Lohizune) • Ondarraitz
Storia
[canbia | canbia el còdaxe]Età antica
[canbia | canbia el còdaxe]L'antico Lapurdi l'era abità dai Tarbelas, na tribù aquitana. I gavea el porto de Lapurdum, che el sarea diventà ła moderna Baiona, dando el nome a l'intiera rejon.
Medioevo
[canbia | canbia el còdaxe]In tel Medioevo el forma parte del Ducato de Vasconia o Wasconia, in seguito ciamà Guascogna. In tel 844 i rasiatori vichinghi i conquista Baiona, ndoe i stabiłise na baxe par łe so incursioni. I vien espulsi soło che in tel 986, łasando n'eredità de conpetensa navałe in tel Lapurdi e in tuti i Paexi Baschi costieri.
In tel 1020 el duca Sancho VI el cede ła jurixdision sora el Lapurdi e quel che scomisiava a esan noto come Basa Navara, al re Sancho el Grando de Panplona. Sto monarca el ghe n'à fato ofisialmente na viscontea in tel 1023, nominando visconte un serto Lupo Sancho, un parente del duca de Guascogna. Sto teritorio l'includea tuto el Lapurdi moderno e forse serte parti de ła moderna Navara a nord del fiume Bidasoa.
In tel 1152 Enrico II d'Inghiltera el spoxa Ełeonora d'Aquitania e ła contea la pasa in man inglexe. El Lapurdi el vien aministrà diretamente, tra el 1169 e el 1199, da Ricardo Cuor de Leon. Poiché ghèra continui sołevamenti, in tel 1191 Ricardo el spoxa ła principesa navarexe Berenguela, separando cosita Baiona dal Lapurdi: Baiona in man del re inglexe, mentre Uztaritz la se converte inte ła capitałe del Lapurdi (1174). Sta roba la favorise el comercio tra ła Navara e Baiona (e l'Inghiltera), creando confliti co i paexi e łe sità agricołe del Lapurdi. Sto matrimonio l'induxe anca na tranxision jurixdisionałe che la modeła i confini dei Paexi Baschi del nord: la Basa Navara la vien definitivamente anesa a ła Navara, mentre el Lapurdi e l' Zuberoa i resta parte de l'Aquitania angioina. Sto pato el vien formałixà in tel 1193 inte ła forma de vendita da parte dei łegitimè visconti de Lapurdi, che i avea stabilio ła so sede in Ustaritz, dei so diriti a Enrico II de Inghiltera. Ustaritz la diventa da ałora ła capital de Lapurdi, invese de Baiona, fin a ła sopresion de ła provinça in tel 1798. I Inglexi i proclama ła łibertà del popoło senplice e i va contro a ła nobiltà łocałe, cavàndoghe tuti i diriti a ła nobiltà e ponendo fin al regime feudałe: a partir dal 1193 no ghè più stà nobiłi in Lapurdi e i fueri i ga difexo i diriti dei so abitanti.
El Lapurdi el pasa in mane francexi in tel 1451, poco prima de ła fin de ła Goera dei sent'ani. Da ałora fin a ła rivołusion francexe, el Lapurdi el se autogoerna in gran parte in quałità de provinça autonoma francexe.
In tel 1610, el Lapurdi el vive na cacia a łe streghe de grose dimension direta dal giudexe Pierre de Lancre, che la finise co na setantina de prexunte sorginak al rogo.
Età contenporanea
[canbia | canbia el còdaxe]In tel 1798, ła neonata Republica francexe, guidà dai acentratori ideałi giacobini, la soprime łe provinçe storiche, incluxo el Lapurdi, incorporandołe in tel novo dipartimento dei Basses-Pyrénées, insieme co Bearn.
XX secoło
[canbia | canbia el còdaxe]Durante ła Seconda goera mondiałe el Lapurdi el vien ocupà dai naxisti. Qua avien l'incontro tra Franco e Hitler.
Inte łe ultime decade ghè stà ripetue petision par domandar ła separasion da Bearn e ła creasion de un dipartimento basco, insieme co łe altre do provinçe basche storiche de ła Basa Navara e el Zuberoa (Soule). Nonostante ste petision le sia presoché universalmente suportè in Lapurdi come in tel resto del Pays Basque, i'è stè ignorè da i sucesivi goerni francexi [1] Archivià il 27 de setenbre 2007 in Internet Archive. .
Atività maritime
[canbia | canbia el còdaxe]El Lapurdi, come i altri teritori costieri dei Paexi Baschi, el ga xugà un inportante roło in tel primo sfrutamento europeo del Osèano Atlàntico.
El primo documento (na fatura) che mensiona ła cacia basca a łe bałene la data 670, tanto prima de łe incursion vichinghe. In tel 1059 i bałenieri del Lapurdi i ghe dà al visconte l'oio del primo animal caturà. Par che ai Baschi no ghe piaxese mia el gusto de ła bałena, ma che i faxese boni afari vendendo ła so carne e oio ai francexi, castigliani e fiaminghi. I bałenieri baschi i uxava par sta atività de łe longhe barche ciamè traineras, le sołe che ghe permetese de caciar visin a ła costa.
Par che el fuse sto setor, insieme co ła pesca del merluso, quel che 'à portà i marinai baschi al mare del Nord e a ła fin a Teranova. Ła data più frequentemente mensionà par el so arivo l'è el 1372. Altre fonti le documenta ła prexensa de pescatori baschi in Ixlanda in tel 1412.
El xviłupo del timon in Europa el par anca un xviłupo basco e in tel specifico lapurtan. Tre navi albarè le apare inte n'afresco de Estella (Navara), datà XII secoło, mentre anca dei seziłi conservè inte i archivi storici navarexe e parigin i mostra anca navi simiłi. El timon steso el vien inisialmente ciamà goernar "a la Navarraise" o "a la Bayonaise".
Ła perdita de ła Navara de Donostia e Hondarribia a favor de ła Catiglia in tel 1200, la segna un pato co Baiona che la le fa diventar el porto de Navara par quaxi tre secołi. roło che l'estende anca inte l'età moderna, dopo che ła Navara la vien anesa da ła Castiglia (ma entranbe łe provinçe le resta autonome).
Łéngue parlè
[canbia | canbia el còdaxe]- Francexe: come che par el resto de ła Francia, l'è l'unica łéngua ofisiałe e atualmente ła più parlà da ła popołasion.
- Basco: lengua vernacołare de parte del Lapurdi. Atualmente l'è parlà da sirca el 26% de ła popołasion. Sta parsentuałe la decrese al 17% inte ła comunità de aglomerasion BAB (Baiona-Anglet-Biarriz), visto che ła rejon del Baso Ador l'è tradisionalmente de łéngua guascona e el basco l'è stà introdoto in tel XIX secoło, co ła emigrasion rurałe, e l'aumenta fin al 44% de ła popołasion in tel resto del teritorio. No el ga mia status de coofisiałità col francexe, a cauxa de ła łeje francexe che no la contempla ła ofisiałità de altri idiomi oltre al suo. In tel Lapurdi se parla lapurtera, el diałeto lapurtan, bastansa simiłe a l'euskara batua, el basco colto unificà. El Lapurdi l'è ła cuna de ła Scoła de Sara, uno dei primi epixodi de fioritura de ła łeteratura scrita basca, durante el XVII secoło.
- Guascon: łéngua romanxa vernacołare inte ła rejon del Baso Adur (Baiona, Anglet, Boucau), ndoe dal secoło XIX el ga coexistio col basco. Inte ła aglomerasion urbana BAB i le parla un 16% de ła popołasion. A Baiona, i cartei stradałi i'è triłéngue (francexe, basco e guascon). El guascon, che el ga goduo de bona sałute fin a ła Seconda Goera Mondial, l'è stà rapidamente sostituio dal francexe a ła fin de questa.[2]
- Spagnoło: parlà specialmente inte ła xona de frontiera co ła Spagna (Hendaye), ndoe na parsentuałe inportante de ła popołasion la vien da ła Gipuzkoa.
Comuni
[canbia | canbia el còdaxe]| Comune | Distreto | Canton | Note |
|---|---|---|---|
| Ahetze | Baiona | Ustaritz | |
| Ainhoa | Baiona | Espelette | |
| Angelu (in basco; Anglet in francexe e guascon) | Baiona | Anglet-Nord Anglet-Sud |
Considerà parte del Paexe Guascon da setori ocitanisti.[1] |
| Arbona (Arbonne in francexe) | Baiona | Ustaritz | |
| Arrangoitze (Arcangues) | Baiona | Ustaritz | |
| Azkaine (Ascain) | Baiona | Saint-Jean-de-Luz | |
| Bardoze (Bardos) | Baiona | Bidache | Unia aministrativamente al Lapurdi in tel 1763, ma dipendente juridicamente da Bidache (Bidaxune in basco). |
| Basusarri (Bassussarry) | Baiona | Ustaritz | |
| Baiona (Bayonne in francexe, Baiona in basco e guascon) | Baiona | Bayonne-Nord Bayona-Ouest Bayona-Est |
Baiona la se considera convensionalmente parte del Lapurdi, nonostante la sia partenua a ła Viscontea de Lapurdi soło fin al XII secoło. Considerà parte del Paexe Guascon da setori ocitanisti.[1] |
| Biarritz (Biàrritz in guascon) | Baiona | Biarritz-Est Biarritz-Ouest |
Considerà parte del Paexe Guascon da setori ocitanisti.[1] |
| Bidarte (Bidart) | Baiona | Saint-Jean-de-Luz | |
| Biriatu (Biriatou) | Baiona | Hendaye | |
| Lekuine (Bonloc) | Baiona | Hasparren | |
| Bokale (Boucau in francexe, Bocau in guascon) | Baiona | Bayona-Nord | Apartenente a Łe Lande fin al 1857. No el ga mai fato parte del Lapurdi storico. Considerà parte del Paexe Guascon da setori ocitanisti.[1] |
| Beskoitze (Briscous) | Baiona | La Bastide-Clairence | |
| Kanbo (Cambo-les-Bains) | Baiona | Espelette | |
| Ziburu (Ciboure) | Baiona | Hendaye | |
| Ezpeleta (Espelette) | Baiona | Espelette | |
| Getaria (Guéthary) | Baiona | Saint-Jean-de-Luz | |
| Gixune (Guiche) | Baiona | Bidache | Unia aministrativamente al Lapurdi in tel 1763, ma dipendente juridicamente da Bidache (Bidaxune). |
| Haltsu (Halsou) | Baiona | Ustaritz | |
| Hazparne (Hasparren) | Baiona | Hasparren | |
| Hendaia (Hendaye) | Baiona | Hendaye | |
| Itsasu (Itxassou) | Baiona | Espelette | |
| Jatsu (Jatxou) | Baiona | Ustaritz | |
| Lehuntze (Lahonce) | Baiona | Saint-Pierre-d'Irube | |
| Larresoro (Larressore) | Baiona | Ustaritz | |
| Luhuso (Louhossoa) | Baiona | Espelette | |
| Makea (Macaye) | Baiona | Hasparren | |
| Lekorne (Mendionde) | Baiona | Hasparren | |
| Mugerre (Mouguerre in francexe, Moguerra in guascon) | Baiona | Saint-Pierre-d'Irube | Considerà parte del Paexe Guascon da setori ocitanisti.[1] |
| Donibane Lohizune (Saint-Jean-de-Luz) | Baiona | Saint-Jean-de-Luz | |
| Senpere (Saint-Pée-sur-Nivelle) | Baiona | Ustaritz | |
| Hiriburu (Saint-Pierre-d'Irube) | Baiona | Saint-Pierre-d'Irube | |
| Sara (Sare) | Baiona | Espelette | |
| Zuraide (Souraïde) | Baiona | Espelette | |
| Urketa (Urcuit) | Baiona | Saint-Pierre-d'Irube | |
| Urruña (Urrugne) | Baiona | Hendaye | |
| Ahurti (Urt in francexe e guascon) | Baiona | La Bastide-Clairence | Unia aministrativamente al Lapurdi in tel 1763, pero dependiendo judicialmente del senescal de Came, es decir, de Bidache. Considerà parte del Paexe Guascon da setori ocitanisti.[1] |
| Uztaritze (Ustaritz) | Baiona | Ustaritz | |
| Milafranga (Villefranque) | Baiona | Saint-Pierre-d'Irube |
Varda anca
[canbia | canbia el còdaxe]Riferimenti
[canbia | canbia el còdaxe]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Mapa de ła Guascogna Archivià il 26 de setenbre 2007 in Internet Archive. secondo l'asociasion culturałe ocitanista łocałe Ací Gasconha
- ↑ Basque and Gascon language contact Archivià il 15 de majo 2007 in Internet Archive. , de Martin Haase (EN).
Bibliografia
[canbia | canbia el còdaxe]- Amar a Euskadi conociéndola. Juan José Lapitz. Fuenterrabía (1984) ISBN 84-400-5011-9
Ligamenti de fora
[canbia | canbia el còdaxe]- Entrada de Lapurdi (Labort) in la Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco "Auñamendi".
.svg){kind=small}
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Lapurdi
el detien schemi gràfeghi so
| Controło de autorità | VIAF (EN) 130274539 · LCCN (EN) n86854756 · GND (DE) 4270884-9 · BNF (FR) cb15325978d (data) · WorldCat Identities (EN) n86-854756 |
|---|