Basa Navara

Da Wikipedia, l'ençiclopedia libara.

Basa Navara
'Nafarroa Beherea

Bandiera de ła Basa Navara Scudo de ła Basa Navara
Teritorio  Paexi Baschi
Capitałe Donibane-Garazi (Saint-Jean-Pied-de-Port in francexe)
Stato bandiera Fransa
Rejon Aquitania
Departemento Pirenei Atlantici
Superfiçie 1 325 km²
Abitanti 28 000 ab. (1999)
Densità 22 ab/km²

Ła Basa Navara (in basco 'Nafarroa Beherea, in francexe Basse-Navarre) l'è un teritorio storico del Paexe Basco francexe. La forma parte del departemento de i Pirenei Atlantici, insieme con łe antiche viscontee de Lapurdi, Zuberoa e Bearn. L'è uno dei tri teritori storici francexi (i altri do i'è el Lapurdi e el Zuberoa) che forma parte del teritorio tradisionalmente denominà Euskal Herria, in acordo con quanto aferma l'Euskaltzaindia (Real Academia de la Lengua Vasca).[1][2]

I comuni che le conpone i forma parte de i cantoni de Bidache (parsialmente), Hasparren (parsialmente), Iholdy, La Bastide-Clairence (parsialmente), Saint-Étienne-de-Baïgorry, Saint-Jean-Pied-de-Port e Saint-Palais (parsialmente), tuti in tel distreto (arrondissement) de Baiona.

Geografia[canbia | canbia el còdaxe]

Paexaio basonavaro: dintorni de Saint-Etienne-de-Baïgorry.

Ła Basa Navara l'è n'insieme de vałi in tei contraforti dei Pirenei. L'è dełimità a est da ła provinçia de Zuberoa, a sud da ła Spagna (comunità forałe de Navara - vałi d'Aezcoa, Roncevauz e Baztan) e a nord-ovest da ła provinçia del Lapurdi. L'è costituia da sinque vałi inte i Pirenei baschi:

  • a ovest, ła vałe de Bidarray
  • a sud, ła vałe de Baigorry, che ła se prolunga inte ła vałe de Aldudes
  • a sud, ła vałe del Nive la forma el pays de Cize o Garazi dominà da Saint-Jean-Pied-de-Port
  • a est se cata el pays de Mixe o Amikuze intorno a Saint-Palais
  • tra łe do se cata ła vałe de l'Arberoue, formà da ła vałe del Joyeuse (o Aran).

Ła vałe de Aldudes, intorno a ła sità de Saint-Étienne-de-Baïgorry in tel sud de ła Basa Navara, ła preserva tante vece tradisioni, con caxe de arenaria roxa e gare de 'forsa basca', i xughi de forsa. El vin AOC (el corispondente francexe del nostro DOC) Irouléguy l'è prodoto a Aldudes.

El fiume Nive el nase in Basa Navara e el score longo ła provinçia e Baiona, ndoe el se unise a l'Adour. Drio a ła stesa Saint-Jean-Pied-de-Port, el Nive l'entra inte ła vałe de Ossès, con tante bełe vece caxe con architravi intaiè in tei paexi de Ossès, Irisarry e Bidarray. Na riserva inte ła vałe par el pottoka, el pony selvadego basco dei Pirenei, la conserva sta rara rasa.

A nord de Saint-Jean-Pied-de-Port ghè ła rejon de Mixe intorno a ła sità de Saint-Palais, na ex capitałe navarexe. Nonostante ła vicinansa a Bearn, l'influensa basca e łe tradision i'è forti. Poco a sud de Saint-Palais, łe tri prinsipałi rote par Santiago de Conpostela sul Camin de Santiago łe se incrociava in tel paexeto de Ostabat, portando tanta prosperità e comercio inte l'area durante el Medioevo.

El Camin de Santiago el se dirigea a sud da Saint-Jean-Pied-de-Port verso el paso montano sora Roncixvałe. I pełegrini i viaiava atraverso ła rejon de Cixe de ła Basa Navara par rivar in Navara. In ste cołine ondułè se fa comunemente formaio de pegora (pur brebis), incluxo el formaio Ossau-Iraty. Paexi come Estérençuby e Lecumberry i'è popołari par l'agriturixmo e łe foresta de fagi de Iraty sul confin spagnoło l'è nota par łe so viste e ła storia. Dolmen e altri monumenti neołitici i adorna el paesajo, incluxo ła Tour d'Urculu a 1.149 metri, na piataforma circołare de enormi blochi de piere veci de 2000 ani.

Storia[canbia | canbia el còdaxe]

File:Escudo in Donibane Garazi.JPG
Vetrata de ła cexa de San Juan de Pie de Puerto, ndo se apresa el scudo de Navara sora un sfondo axuro con gigli.
Ponte roman de Saint-Jean-Pied-de-Port.

Sta provinçia la riceve el nome de Basa Navara soło che in epoca moderna par influensa del francexe (Basse Navarre), cosita come altre provinçe de ła Francia (par exenpio, Alta e Basa Normandia). In tel Medioevo e fin al secoło XI el teritorio el ga fato probabilmente parte del Ducato de Vasconia. Inte ła metà del secoło XI l'è consegnà al regno dei Navara. Sta mixura no la vien mia acetà dai baroni łocałi, che i continua ła ribełion fin quando in tel 1191 Ricardo Cuor de Leon el le consegna de novo al regno de Navara. La ghe ne forma parte fin al 1530 denominándose Merindad de Ultrapuertos o Tierra de Ultrapuertos a cauxa de ła so ubicasion geografica in tel versante nord dei Pirenei, a l'altro łato del porto de Roncixvałe. A l'interno del regno la mantien na çerta autonomia anca se, a cauxa de ła tradision popolar, no la se pol mia considerar propiamente namerindad.

In tel 1512 Fernando II de Aragona, con ła scuxa de apojar ła fasion navara beaumontexe inte ła goera çiviłe de Navara, l'invade el Regno de Navara e el ciapa el titoło de re de Navara unendoło a queło de Aragona.[3] In tel 1513 łe Corti de Navara a łe cuałi ciapa parte soło i beaumontexi, łe nomina re Fernando el Catółico. Posteriormente łe Corti de Castiglia a Burgos in tel 1515 le decide l'incorporasion al Regno de Castiglia, sensa ła prexensa de alcun navaro a sta asenblea. El títoło reałe navaro el diventa łigà a ła corona de Castiglia.[4] Al unir łe do corone in Carlo I, el títoło el resta łigà a i títołi reałi spagnołi.[5]

In tel secoło XV el regno de Navara el gavea el teritorio organixà połiticamente in sinque "merindades": queło de Panplona, Olite, Estella, Tudela e Sangüesa, esendo da sto último che i çitadini de Ultrapuertos i dipendea organicamente, teritorio che no costituea mia un merino.

I monarchi navari Xoani III de Albret e Caterina de Foix e in seguito Enrico II de Navara no i ga mai rinuncià al so dirito sora el regno de Navara e difati i ga tentà de riconquistarlo varie olte, anca se no l'è mia stà posibiłe. Come i re spagnołi, i continuava a portar el títoło real. In tel 1530 Carlo I de Spagna el decide, a cauxa de rajoni strategiche dovue a l'nposibiłità de controłarlo, de rinunciar definitivamente a ła parte transpirenaica del Regno de Navara: Xoani e Caterina, re de Navara, i pol quindi tornar a exercitar ła sovrania su sto teritorio. L'è cosita che el Regno de Navara el sopravive in Basa Navara in piena sovranità fin al 1610, quando i Regni de Navara e Francia i vien unifichè, anca se mantegnendo teoricamente ła so identità. Ła funsion de capitałe l'era exercità da ła sità de Saint-Palais, ndoe se riunea łe Corti del regno. Sto Regno de Navara el rimarca ła so indipendensa dal resto de ła Francia fin a ła Rivołusion francexe del 1789:

Łe Corti riunie a Saint-Palais le stabiłise: “Ła nasion francexe la pol rivar a darse na costitusion bastansa prudente e judisioxa par che ła Navara la posa pensar un giono de rinunciar al suo e unirse a ła Francia, ma finché sto dì no'l riva, no ła farà mia el sacrificio de ła so propia costitusion che la ghe asicura ripoxo e łibertà.

In tel 1548, Xoana de Albret, reina de Navara, ła se spoxa con el duca de Vendôme Antonio de Borbon, dal cui matrimonio nase Enrico III de Borbon, erede del regno navaro. In tel 1589 l' acede al trono de Francia come Enrico IV de Francia, portando in testa ła corona de entranbi i regni e inisiando ła dinastia Borbona.

Dopo che ła caxa Borbona, che l'ostentava el títoło de re de Navara (come i re spagnołi), la acede al trono de Francia, el governo efetivo de łe tere che era apartegnue a ła caxa de Albret, cuałi ła Basa Navara, Bearn, ła viscontea de Zuberoa, łe tere de Lapurdi e el comune di Baiona (particamente ła totałità de l'odierno departemento francexe dei Pirenei Atlantici), le casca soto ła dinastia Agramont, storica famea ałeà a i re de Navara, con sede in tel principato de Bidache.

In tel 1610 Francia e Basa Navara le se unise, anca se i sucesivi re i continua a ostentar separatamente i do títołi.

Re de ła Basa Navara[canbia | canbia el còdaxe]

Scudo del Regno de Navara soto ła dinastia Foix

I re de ła Basa Navara dopo ła conquista del resto de ła Navara i'è stè i seguenti:

Cultura e idioma[canbia | canbia el còdaxe]

L'uxo del basco (in te ła forma de diałeto basonavaro) l'è tanto estexo. De i 28 000 abitanti de ła Basa Navara, 17.080 i se dichiara bascófoni, o sia el 61% de ła popołasion. Ła costituise ła seconda major parsentuałe de i Paexi Baschi francexi dopo ła provinçia de Zuberoa, con un 64%.[6]

Par quanto riguarda l'identità basca, un 63% de i basonavari i se dichiara baschi, un 9% in çerta mixura, e n'antro 24% no'l se considera basco.[7]


Comuni[canbia | canbia el còdaxe]

Comuni de ła Basa Navara.
Comune Distreto Canton Note
Ahaxe-Alciette-Bascassan (Ahatsa in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Aïcirits-Camou-Suhast (Aiziritze-Gamue-Zohazti in basco) Baiona Saint-Palais
Aincille (Aintzila in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Ainhice-Mongelos (Ainhize-Monjolose in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Aldudes (Aldude in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
Amendeuix-Oneix (Amendüze-Unaso in basco) Baiona Saint-Palais
Amorots-Succos (Amorotze-Zokotze in basco) Baiona Saint-Palais
Anhaux (Anhauze in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
Arancou (Erango in basco) Baiona Bidache Dipendente da Dax durante l'Ancien Régime e no da ła Navara.
Arbérats-Sillègue (Arberatze-Zilhekoa in basco) Baiona Saint-Palais
Arbouet-Sussaute (Arboti-Zohota in basco) Baiona Saint-Palais
Arhansus (Arhantsusi in basco) Baiona Iholdy
Armendarits (Armendaritze in basco) Baiona Iholdy
Arnéguy (Arnegi in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Arraute-Charritte (Arrueta-Sarrikota in basco) Baiona Saint-Palais
Ascarat (Azkarate in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
Ayherre (Aiherra in basco) Baiona La Bastide-Clairence
Banca (Banka in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
La Bastide-Clairence (Bastida in basco, La Bastida-Clarença in guascon) Baiona La Bastide-Clairence Considerà parte del Paexe Guascon da çerti setori ocitanisti.[8]
Béguios (Behauze in basco) Baiona Saint-Palais
Béhasque-Lapiste (Behaskane-Laphizketa in basco) Baiona Saint-Palais
Béhorléguy (Behorlegi in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Bergouey-Viellenave (Burgue-Erreiti in basco) Baiona Bidache
Beyrie-sur-Joyeuse (Bithiriña in basco) Baiona Saint-Palais
Bidache (Bidaxune in basco, Bidaishe in guascon) Baiona Bidache El teritorio de sto comune el costituea durante l'Ancien Régime un "principato sovran", mia apartenente a ła Navara.

Considerà parte del Paexe Guascon da çerti setori ocitanisti.[8]

Bidarray (Bidarrai in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
Bunus (Bunuze in basco) Baiona Iholdy
Bussunarits-Sarrasquette (Duzunaritze-Sarasketa in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Bustince-Iriberry (Buztintze-Hiriberri in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Came (Akamarre in basco, Cama in guascon) Baiona Bidache Dipendente da Dax durante l'Ancien Régime e no da ła Navara.
Çaro (Zaro in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Escos (Eskos in basco) Pau Salies-de-Béarn Łocałità del canton de Salies-de-Béarn. Abitualmente ła se considera come no apartenente a ła Basa Navara, anca se el ga apartegnuo a ła Navara durante l'Ancien Régime. No l'è mia entrà inte i Conseji del Paexe Basco francexe.
Estérençuby (Ezterenzubi in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Gabat (Gabadi in basco) Baiona Saint-Palais
Gamarthe (Gamarte in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Garris (Garrüze in basco) Baiona Saint-Palais
Hélette (Heleta in basco) Baiona Iholdy
Hosta (Hozta in basco) Baiona Iholdy
Ibarrolle (Ibarrola in basco) Baiona Iholdy
Iholdy (Iholdi in basco) Baiona Iholdy
Ilharre (Ilharre in basco) Baiona Saint-Palais
Irissarry (Irisarri in basco) Baiona Iholdy
Irouléguy (Irulegi in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
Ispoure (Izpura in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Isturits (Izturitze in basco) Baiona La Bastide-Clairence
Jaxu (Jatsu Garazi in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Juxue (Jutsi in basco) Baiona Iholdy
Labets-Biscay (Labetze-Bizkai in basco) Baiona Saint-Palais
Lacarre (Lakarra in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Lantabat (Landibarre in basco) Baiona Iholdy
Larceveau-Arros-Cibits (Larzabale-Arroze-Zibitze in basco) Baiona Iholdy
Larribar-Sorhapuru (Larribarre-Sorhapürü in basco) Baiona Saint-Palais
Lasse (Lasa in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
Lecumberry (Lekunberri in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Luxe-Sumberraute (Lüküze-Altzümarta in basco) Baiona Saint-Palais
Masparraute (Martxueta in basco) Baiona Saint-Palais
Méharin (Mehaine in basco) Baiona Hasparren
Mendive (Mendibe in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Orègue (Oragarre in basco) Baiona Saint-Palais
Orsanco (Ostankoa in basco) Baiona Saint-Palais
Ossès (Ortzaize in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
Ostabat-Asme (Izura-Azme in basco) Baiona Iholdy
Pagolle (Pagola in basco) Baiona Saint-Palais
Saint-Esteben (Donostiri in basco) Baiona Hasparren
Saint-Étienne-de-Baïgorry (Baigorri in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
Saint-Jean-le-Vieux (Donazaharre in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Saint-Jean-Pied-de-Port (Donibane Garazi in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Saint-Just-Ibarre (Donaixti-Ibarre in basco) Baiona Iholdy
Saint-Martin-d'Arberoue (Donamartiri in basco) Baiona Hasparren
Saint-Martin-d'Arrossa (Arrosa in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry
Saint-Michel (Eiheralarre in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Saint-Palais (Donapaleu in basco) Baiona Saint-Palais
Sames (Samatze in basco, Sames in guascon) Baiona Bidache Dipendente da Dax durante l'Ancien Régime e no da ła Navara.
Suhescun (Suhuskune in basco) Baiona Iholdy
Uhart-Cize (Uharte Garazi in basco) Baiona Saint-Jean-Pied-de-Port
Uhart-Mixe (Uhartehiri in basco) Baiona Saint-Palais
Urepel (Urepele in basco) Baiona Saint-Étienne-de-Baïgorry

Feste[canbia | canbia el còdaxe]

  • Ultima dominica de apriłe: Nafarroaren Eguna' (dì de ła Navara), organixà a Baigorri par rivendicar l'unità culturałe tra Basa e Alta Navara.

Riferimenti[canbia | canbia el còdaxe]

  1. Coxì la le recepise l'Euskaltzaindia inte un raporto del 18 de luio 2003. Disponìbiłe su L'Euskaltzaindia sora ła denominasion Euskal Herria
  2. Mapa de ła Basa Navara de l'ufiçio del turismo basonavaro Archivià il 31 de otobre 2007 in Internet Archive.
  3. (Oct 1512) Tudela se somete a Fernando el Católico, quien antes de entrar in la ciudad jura sus fueros y privilegios
    el muy alto y cahtólico y muy poderoso príncipe, rey y señor D. Fernando por la gracia de Dios rey de Aragón, de Navarra, de las dos Sicilias, de Jerusalén, de Valencia, de Mallorca, de Cerdenya y de Córcega, Conde de Barcelona, Duque de Atenas y de Neopatria, Conde del Rosellón y de la Cerdanya, Marqués de Oristán y de Goceano...[1] Archivià il 20 de agosto 2007 in Internet Archive.
  4. Doña Johana y don Carlos, su hijo, por la gracia de Dios, reyna y rey de Castilla, de Navarra, de Aragon, de Leon, de Granada, de las Dos Sicilias, de Jherusalem, de Valençia, de Mallorcas de Cerdeyna, de Corçega, etc.[2] Archivià il 20 de agosto 2007 in Internet Archive.
  5. Don Carlos, por la dibina clemencia Enperador senper Augusto, e doña Joana, su madre, y el mismo don Carlos, su hijo, por la gracia de Dios reyes de Castilla, de Leon, de Navarra, de Aragon, de Granada, de Toledo, de Sevilla, de Jherusalem, de Valencia, de Mallorcas, de Menorcas, de Cerdeña, de Cordova, de Corcega, de Murcia, de Jahen, de los Algarves, de Algezira, de Gibraltar, de las Yslas de Canaria, Indias, Yslas y Tierra Firme del mar Oceano, condes de Varcelona, señores de Vizcaya y de Molina, duques de Atenas y de Neopatria, condes de Ruysellon y de Cerdeña, marqueses de Oristan y de Gociano, archiduques de Austria, duques de Vorgoña y de Brabante, condes de Flandes y de Tirol etc. [3] Archivià il 20 de agosto 2007 in Internet Archive.
  6. Jacques Leclerc. "Les variétés dialectales du basque Archivià il 2 de novenbre 2007 in Internet Archive. ". Université Laval, Trésor de la langue française au Québec. 23 de marso 2006
  7. Richard Y. Bourhis. "Ła continuità del basco: Clasificasion de ła popołasion secondo l'identità culturałe. Università del Quebec a Montreal (novenbre 1994). Consultado el 12-3-2007
  8. 8,0 8,1 Mapa de ła Guascogna Archivià il 26 de setenbre 2007 in Internet Archive. secondo l'asociasion ocitanista Ací Gasconha.

Bibliografia[canbia | canbia el còdaxe]

Varda anca[canbia | canbia el còdaxe]

Ligamenti de fora[canbia | canbia el còdaxe]





Controło de autoritàVIAF (EN316733006 · GND (DE4287680-1 · BNF (FRcb11941113j (data) · WorldCat Identities (EN316733006
Traesto fora da Wikipèdia - L'ençiclopedia łìbara e cołaboradiva in łéngua Vèneta "https://vec.wikipedia.org/w/index.php?title=Basa_Navara&oldid=1166574"