Navajo

I Navajo o Diné, i ze un pòpoło nativo american de'l Sud-Ovest de i Stai Unii .

Co pì de 399.494 menbri tribałi i se ga notai fin a'l 2021, ła Nasion Navajo ła ze ła tribù pi granda reconjosesta a łiveło federal ds i Stai Unii. In pi, ła Nasion Navajo ła ga ła pi granda reserva de'l paeze. Ła reserva ła se cata inte ła rezon de i Four Corners e ła coverze pi de 70,770 chiłòmetri cuadri in Arizona, Utah e Novo Mèsego. Ła łèngua navajo ła xe parlada in tuta ła rezon, e ła mazor parte de i navajo i parla anca ingleze. I stai co ła popołasion navajo pi granda i ze ł’Arizona (140.263) e'l Novo Mèsego (108.305). Pi de tre cuarti de i navajo notai ła vive in sti do stai. Oltra a èsar notai a ła Navajo Nation, calche Navajo el ze sitadini de łe Tribù Indiane de'l Colorado River reconjoseste a łiveło federal.

Istoria

Storia antiga

I Navajo i parla par na łengua athabaskan meridionałe Na-Dené, che łori i ła ciama Diné bizaad ('Łengua de'l pòpoło'). El tèrmene Navajo el vien invese da i misionari spanjołi che i se referiva a i indìzeni de'l Pueblo. Ła łengua ła ga do diałeti zeogràfeghi prinsipałi, łigai a łe łéngue de i Apache. De fato se crede che i Navajo e i Apache i sia migrài da'l Canada nord-osidental e da ł’Alaska oriental, indove che i vive ła mazor parte de i Athabaskan. In pi, serti Navajo i conjose anca ła łèngua de i sinji Navajo, inparentò co ła Plains Sign Talk.

Se pensa che sia i popołi del sud de l’Athabaskan, che i Navajo, i sia vegnùi da na migrasion da l’Amèrega de'l Nord 1000 ani fa semołà. Se pensa donca che i Navajo e i Apache i sia migrai par n'esplozion volcànega in Alaska datorno a'l 803 d.C; drio rivar inte i Stai Unii de'l sud-ovest d'ancò. In prinsìpio i Navajo i jera soratuto casadori e rancuradori. Dapò, i ga adotà l’agricoltura da'l Pòpoło de'l Pueblo, dei coltivar soratuto i tradisionałi mais, faziołi e suca.

I ga adotà el zlevo de piègore e càvare da i spanjołi cofà fòftego prinsipal de tràfego e de manjar. Ła carne ła ze deventà esensial inte ła dieta de i Navajo. Ła piègora ła ze deventà na sorta de monea e de status de fameja. Łe fèmane łe ga scominsià a tramar ła łana par far coverte e vestii. I ga tacà crear ojeti de espresion artìstega che i venjeva anca trafegai e vendui.

Ł' istoria aboca ła senja na łonga rełasion co i Pueblo e un tèndar inte'l incorporar idee puebloane e varianse lenguìsteghe. Ghe jera defato pràteghe de tràfeghi stàbiłi da tanto tenpo tra i do grupi. Inte'l XVIII sècoło, i spanjołi i ga reportà che i Navajo i mantenjiva grande mandre de bestiame e i coltivava grande aree de coltivasion. I stòreghi i crede che i spanjołi prima de'l 1600 i ciamava i Navajo co'l nome de Apache o Quechos. Navahu invese el venje da ła łengua tewa, inte ła cuała ła vołe dir "granda area de tera coltivà". Inte'l 1640, i spanjołi donca i ga tacà doparar el tèermene Navajo par referirse a i Diné.

Teritorio de'l Novo Mèsego 1846-1863

I Navajo i ga incontrà ł'armada de i Stai Unii inte'l 1846 cò che'l zeneral Stephen W. Kearny el ga invadesto Santa Fe co 1600 òmeni manman che ła guera mesegano-ameregana . El 21 novenbre 1846 el capitan John Reid Narbona e altri Navajo i ga scrivesto zo un tratado de paze co'l cołoneło Alexander Doniphan a Bear Springs. Sto acordo no ze stà onorà da calche Navajo, njanca da calche Novo Mesegan. I Navajo i ga donca ciapà el bestiame de'l novo mesegan, e i novi mesegani i ga ciapà łe fèmane, łe bocie e'l bestiame de łori da i navajo.