Maya

Maya
	;
Tipo	siviltà, stiłe, cultura, grupo, siviltà antiga e siviltà precołonbiana
Perìodo	mileni II v.C. - 1521
Orizenàrio de	penìzoła del Yucatán
Continente	amèrica sentrałe
Àrea de rezidénsia

I antighi maya i zera stai na popołasion rezidensiada in Mezoamèrica andove i ghea desviłupà na siviltà conosesta par l'arte, par l'architetura, par i rafinai sistemi matemàteghi e astronòmeghi, e par ła scritura, l'ùgnoło sistema pùblego de scritura totalmente desviłupà inte łe Amèriche precołonbiane. La siviltà dei maya ła se ga desviłupà in na zona che ła include l'odierno sudest mesegan, el Guatemała e el Bełize, oltre che parte osidentałi de l'Honduras e de El Salvador. Sta rejon ła ze formada da łe pianure del nord, incluenti ła penìzoła del Yucatán, dai altipiani de ła Sierra Madre, che i se estensiona dal stato mesegan del Chiapas verso tuto el sud del Guatemała e dopo in El Salvador, e da łe pianure meridionałi de łe coste del Pasìfego.

Durante del perìodo preclàsego, sta siviltà ła ghea costituio łe prime comunità stansiałi e ła ga adotà ła cultivasion dei ałimenti che i zera devegnesti baze de ła so ałimentasion, intrà sti cuà mais, fazołi, suche e pearonsini. Le prime sità maya łe se ghea desviłupà intrà el 750 v.C. e el 500 v.C. e ste cuà łe vantava architeture monumentałi, cofà i grandi tenpli inbełii da ełaborae faciade in stuco. La scritura zeroglìfega ła ze sta doparada partindo dal III secoło v.C. Inte el tardo perìodo preclàsego, na sèrie de grandi sità łe zera creseste inte ła Conca de Petén e Kaminaljuyu el zera devegnesto un sentro tanto inportante inte i altipiani del Guatemała. Co l'avegnensa de łe costrusion dei monumenti scolpii co łe date del longo cònputo, avegnesto da torno al 250 d.C., se ghe fa coinsìdar el scumìsio del perìodo clàsego.

Sto perìodo el ghea vedesto i Maya fondar numarévułe sità-stato ligae da na densa rete comerciałe. Du sità rivałi, Tikal e Calakmul, łe zera devegneste tanto potente. El perìodo clàsego el ze sta caraterizà anca da l'intervento intruzivo de ła sità mesegana de Teotihuacan inte ła so pułìtega dinàstega. Inte el IX secoło el ghe ze sta un difondesto cołaso pułìtego inte ła rejon sentrałe che el ghea portà a na guera siviłe co un consevente sbandono de łe sità e un spostamento verso nord de ła popołasion. El sevente perìodo postclàsego, el ghea vedesto levarse-sù verso nord l'insediamento de Chichén Itzá e l'espansion de l'agresivo regno Quiché de Q'umarkaj inte łe rejon cołinari del Guatemała. Inte el XVI secoło, l'inpero spagnoło el ghea cołonizà ła rejon mezoamericana e, dopo de na longa sèrie de canpagne miłitari, l'ùltema sità maya ła zera cascà definitivamente inte el 1697.

La leje del perìodo clàsego ła ze sta sentrada da torno del conceto de "re divinità", che el oparava cofà mediador intrà i mortałi e el regno soranadurałe. El podere sovran el zera patrilineare e el vegnea normalmente pasà al fioło pì grando. La pułìtega maya ła ze sta caraterizada da un sistema sarà de patronà, anca se el precizo sistema aministrativo el variava da na sità-stato a chel'altra. Verso de ła fine del perìodo clàsego, i partegnenti a l'aristocrasia i zera rezultai numaregamente aumentai, co un consevente sbasamento del podere escluzivo del re divin. La siviltà maya ła ga desviłupà forme de arte altamente sofisticae, doparando par łe so òpare materiałi sia deperìbiłi che no deperìbiłi, intrà sti cuà legno, ła jada, l'osidiana, ła ceràmega, ła piera scolpia, i stuchi e i freschi finemente depinzesti.

Le sità maya łe tendea spànderse cazualmente e el sentro sitadin el zera ocupà da conplesi comerciałi e aministrativi, co tuto torno na sèrie de cuartieri rezidénsiałi edificai dezordenadamente. De frecuente, vàrie zone de ła sità łe zera ligae da strade elevae. Le costrusion prinsipałi i zera i pałasi, i tenpli-piràmide, i canpi par el Zugo de ła bała e łe struture dedicae a l'oservasion astronòmega. La clase ełitària maya ła zera bona de lèzar e scrìvar e ła ga desviłupà un conpleso sistema de scritura zeroglìfega che ła ze sta ła pì vansada de łe Amèriche precołonbiane. I Maya i ghea colzesto-sù ła so stòria e ła so conosensa in racuanti libri, dei cuałi ghene resta solché trè ezenplari, i restanti i zera stai desfai dai spagnołi. Tutavia łe ghe ze anca un gran nùmaro de testimonianse catae-fora in stełe e ceràmeghe. I Maya i ghea desviłupà un sistema altamente conpleso de całendari rituałi e ła so matemàtega ła includea uno dei primi cazi de zero esplìsito inte el mondo.