Àtomo

Reprodusion a schema del'àtomo del'ełio. Ła xona negra ła xe l'orbital 1s. El nùcleo el saria sfèrego.

L'àtomo (dal greco ἄτομος, àtomos, che no se pol divìder: union de ἄ, alfa privativo, e τομή, tomé, divixion) el xe ła più pìcoła parte de ogni ełemento che el ghe sia in natura che ghe mantien łe caraterìsteghe chìmeghe. El vien ciamà cusì perché ai inisi el vegniva considerà l'unità pì pìcoła, da ła qual no se podeva tagiar via parte, de ła materia: sta teoria ła partien a ła dotrina dei fiłòxofi gresi Leucippo, Democrito e Epicuro, e ła vien ciamada atomismo. Datorno ła fin del'Otoxento (co ła descoverta del'ełetron) el xe stà demostrà che l'àtomo el gera divixìbiłe, esendo a sóa volta conposto da partexełe più pìcołe (a łe cuałi démo el nome de "subatòmeghe"). L'àtomo el rexulta infati costituìo da neutróni, ełetróni e protóni.

Ła teoria atòmega ła xe ła teoria su ła natura de ła materia che ła dixe che tuta ła materia ła sia costituìa da unità ełementari ciamade àtomi.

Ła teoria atòmega ła vien referida ai stati de ła materia sòłido, łìquido e aeriforme, méntre ła saria difìsiłe da łigar al stato de plasma, inte el qual alti vołumi de presion e tenperadura i scansa ła formasion de àtomi.

Parte

In particołar, l'àtomo el xe conposto da un nùcleo cargà poxitivamente e da un nùmero de ełetróni, ugual queło dei protóni, cargai negativamente, che i ghe rua datorno sensa n'òrbita definia (l'ełetron el vien dóncadito "dełogałixà"), inte i "sgusi ełetròneghi". El nùcleo el xe conposto da protóni, che i xe partexełe cargae poxitivamente e da neutróni, che i xe partexełe sénsa carga: protóni e neutróni i xe diti nucleóni. In proporsion, se'l nùcleo atòmego el fuse grando quanto un pomo, i ełetróni i ghe ruaria datorno a na distansa de un chiłòmetro a ocio; un nucleon el ga masa squaxi 1800 volte più granda de queła de n'ełetron.

Sta tabeła ła recapìtoła łe caraterìsteghe de ste tre partexełe fondamentałi.

Partexeła	S'nboło	Carga	Masa	Notasion	Àtomo de litio
Ełetron	e-	-1,6 × 10−19 C	9,1093826 × 10−31 kg (0,51099 891 MeV/c²)	Descoverto da Thomson in baxe a łe esperiénse sui ragi catòdici de William Crookes. Col'esperimento de ła giosa de ogio Millikan el ghe gà ciarìo ła carga.
Proton	p+	1,6 × 10−19 C	1,6726231 × 10−27 kg (9,3828 × 102 MeV/c²)	Descoverto da Ernest Rutherford col'esperimento dei ragi alfa, ła sóa existénsa ła gera stada ipotixada xà da Eugene Goldstein, łavorando coi ragi catòdici.
Neutron	n	0 C	1,674 927 29(28) × 10−27 kg (9,39565 560(81) × 102 MeV/c²)	Descoverto da James Chadwick, ła sóa existénsa ła xe stada evinta a partir da contradision studiae prima da Walther Bothe, daspò da Irène Joliot-Curie e Frédéric Joliot.

Par definir ogni àtomo, se fa riferimento a dó cuałità:

• Nùmero de masa (A): ła suma del nùmero de neutróni e protóni inte el nùcleo
• Nùmero atòmego (Z): el nùmero dei protóni inte el nùcleo, che, al stato nèutro, el xe ugual al nùmero de ełetróni fora da eo; l'àtomo dónca el ga carga nèutra inte el só conpleso.

Par scovrir el nùmero dei neutróni leva al nùmero de masa el nùmero atòmego

Ghe xe na grandesa che ła ghe descrive ła masa, definia pexo atòmego (in manièra più s-ceta "masa atòmega"), espreso inte el SI in unità de masa atòmega (o dalton, sìnboło uma, o anca soło u), indove na unità de masa atòmega ła xe na de łe dódexe parte de queła de n'àtomo de carbonio-12 (¹²C). El nùmero dei ełetróni che i rua datorno el nùcleo el xe ugual al nùmero dei protóni inte el nùcleo: in quanto ste carghe qua de vałor pari, n'àtomo el xe normalmente ełetregamente neutro e dónca anca ła materia stesa. Parò i existe àtomi che i tol o dà via ełetróni, par exenpio inte el corso de na reasion chìmega: ła spece che ghe salta fora ła se ciama ion; i ióni i pol èser ałora de carga poxitiva o negativa.

I àtomi che i ga el steso nùmero atòmego i ga łe stese propietà chìmeghe:i xe stai dónca mesi drento par convension al steso ełemento.

Dó àtomi i pol desferensiarse anca inte el averghe un nùmero atòmego ugual ma un desferénte nùmero de masa: sti àtomi i xe diti ixòtopi e i ga medeme propietà chìmeghe. Par exenpio l'àtomo de idrògeno el ga più ixòtopi: in natura infati sto qua el xe prexente in granda magioransa come ¹H (formà da un proton e n'ełetron) e in menor quantità da ²H (o deuterio, che el se cata inte el aqua pexante e'l xe formà da un proton, un neutron e n'ełetron) e ³H (o trisio, davèro raro, formà da un proton, dó neutróni e n'ełetron). Dal pónto de vista chìmego, idrògeno, deuterio e trisio i prexenta medeme propietà, anca se reserche dei xórni de ancuo łe xe drio rełevar na magior instabiłità del deuterio inte i sói conposti.