Raixa (Gramàdega)

Ła raixa de na paroła l'è ła baxe invariàbiłe che ła dà el sénso de partensa de na paroła, che dopo el vien giustà e precixà da łe dexinense, i sufisi, i infisi e i prefisi derivativi che se taca.

Spéso ła raixa ła se confónde col tema, seben che in realtà łe sia dó robe diverse.

Ła raixa inte i nomi e i agetivi

Par exenpio ła paroła gato ła xe fata da ła raixa gat- che ła dixe el tipo de bestia e da ła dexinensa -o che ła ne dixe che l'è de seso maschiłe e che l'è uno soło; ła paroła gata ła ga ła stésa raixa parché se trata de ła stésa bestia, ma na dexinensa -a che ła ne dixe che ła bestia ła xe de seso feminiłe che l'è una soła (singołar); par indicar un grupo de tante bestie se fa el plural zontando a ła raixa łe dexinense -i (masc.) e -e (fem.). Cusì:

• sing.masc.: gato (raixa: gat-; dexinensa o)
• sing.fem. : gata (raixa: gat-; dexinensa a)
• plur.masc.: gati (raixa: gat-; dexinensa i)
• plur.fem. : gate (raixa: gat-; dexinensa e)

Na paroła ła pol aver anca un prefiso e na dexinensa insieme, p.ex. l'agetivo stracargo el ga ła raixa carg- che ła vol dir "che porta el péxo de / pien de" tacà al prefiso superlativo stra-:

• sing.masc.: stracargo (prefiso: stra-; raixa: carg-; dexinensa o)
• sing.fem. : stracarga (prefiso: stra-; raixa: carg-; dexinensa a)

In serti caxi łe parołe łe fa védar diretamente soło che ła raixa, sensa gnente altro tacà, e 'łora se dixe che łe ga na raixa biota (che vol dir raixa sensa zónte). In vèneto se cata spéso nomi o agetivi co raixa biota come:

• sing.masc.: paron (raixa biota: paron; gnente dexinense)
• sing.fem. : parona (raixa: paron-; dexinensa a)
• sing.masc.: stran (raixa biota: stran; gnente dexinense)
• sing.fem. : strana (raixa: stran-; dexinensa a)

In ingléxe ghe xe nomi come "boy / boys" , "computer / computers". In todésco ghe xe parołe come "Doktor / Doktoren" , "Jahr / Jahre.

Ła raixa inte i verbi

Anca i verbi i fa istéso: ghe xe fórme co dexinense, prefisi, infisi e fórme a raixa biota.

Par i verbi co prefisi e dexinense ciapémo łigar e desligar. Par exenpio inte ła fraxe "ligar łe scarpe" el verbo łigar el ga na raixa łig- (=far un grópo) e drio se ghe taca łe finałi de ła coniugasion. Invese quando se parla de "desligar łe scarpe" el verbo desligar el ga senpre ła raixa łig- ma col prefiso des- che vol dir "a ła roversa/al contrario": defati desligar na scarpa l'è propio el contrario de ligar na scarpa. Dopo se ghe zónta senpre łe stése finałi:

1ªsing.indic.:	łigo (raixa: łig-; dexinensa o)	desligo (prefiso des-; raixa łig-; dexinensa o)
1ªplur.indic.:	łighémo, łigon (raixa: łig-; dexin. émo, on)	deslighémo, desligon (prefiso des-; raixa: łig-; dexin. émo, on)
2ªplur.indic.:	łighè (raixa: łig-; dexinensa è)	deslighè (prefiso des-; raixa: łig-; dexinensa è)
1ªsing.cond.:	łigarìa (raixa: łig-; dexinensa arìa)	desligarìa (prefiso des-; raixa: łig-; dexinensa arìa)
3ªsing.cond.m.:	el łigarìa (raixa: łig-; dexin. arìa, clitico el)	el desligarìa (prefiso des-; raixa: łig-; dexin. arìa, clitico el)

Come che se véde, serti prefisi o dexinense i pol portar a giustar ła raixa: par exenpio de łe volte se zónta na -h- muta (łigo-łighè rispeto a magno-magnè) par mantegner el sóno duro de ła raixa prima de na dexinensa pałatałizante. Anca el prefiso des- el costrénze a dir na pronunsia soła co L-piéna "desligo" (nisuni i dixe desigo!) mentre ła baxe ła ga dó pronunsie "łigo" (=ligo / 'igo) par via de l'alternativa evanesente in baxe a ła varietà locałe.

Come verbo a raixa biota podémo ciapar el verbo iregołar "tor" che inte el prexente el dopra ła raixa "toł":

• 3ªsg/pl./m/f.: el tol, ła tol, i tol, łe tol (raixa biota: tol; gnente dexinense soło clìtico)
• 2ªsg.: te tol, ti tol, tu tol (raixa biota: tol; gnente dexinense ma soło clìtico)
• altre fórme: tolémo -on , tolì... (raixa: toł-; dexinensa émo, on, ì )

'Sto verbo qua oltre a łe fórme co raixa biota el ga anca varianti normałi co dexinensa "te tóli , el/ła/i/łe tóle" (=tóle, tóe) fate co łe stese dexinense -i, -e de "te dixi , el dixe" par exenpio.

In ingléxe se véde ła raixa in verbi come "speak / he speaks / speaking" , "work / he works/ working / worked" mentre in tedésco ła se véde in "machen / er macht / gemacht / mach!.

Ła raixa biota

Come che se capise łe parołe a raixa biota (che vol dir raixa senza zónte), o sia che łe se prexenta come na raixa sensa gnente altro tacà, łe xe bastansa difondeste in vèneto. Ghe xe un saco de exenpi vàłidi in tute quante łe varianti vènete come paron, bon, pien o comunque in tante varianti diverse come el tol , el pol doprài in belumat ma anca in trevixan e venesian. Łe parołe a raixa biota parò le ze pi comuni inte łe varianti vènete setentrionałi (el/al sént, el/al dorm, el/al gat) par via che łe vocałi finałi łe tende a sparir in serte fórme (salvo che łe tórna fora se gh'è altre dexinense pi vanti: séntetu?, dòrmitu?).

Anca altre łéngue łe ga parołe fate diretamente da raixe biote: l'ingléxe "boy" e el todésco "Jahr" i xe du nomi singołari fati soło che da ła raixa; anca i inperativi come "work!" (ingl.) o "mach!" (tod.) i ze fati soło che da ła raixa. Iséso, el łatin l'avéa un saco de parołe a raixa biota come "vir" (maschio) o "consul" (cónsołe) fate sensa dexinense o prefisi.

In realtà in lenguìstica se preferise descrìvar ste parołe qua come parołe co dexinensa vóda, dexinensa no-pronunsià oben dexinensa zero e se costuma raprexentarle co un zero tajà al posto de ła final boy-Ø / boy-s , Jahr-Ø / Jahr-e , machen / mach-Ø , paron-Ø / parón-a , vir-Ø / vir-i , consul-Ø / consul-is parché gh'è dei modi indireti par verificar che in realtà łe se conporta propio come tute łe altre parołe co dexinensa.

In łéngue come l'itałian invese no se cata quaxi mai parołe a raixa biota, fora che quando se leze un testo poètico.

Canbiaminti inte ła raixa

Anca ła raixa ła pol aver de canbiaminti come in ingléxe drink - drank - drunk o in tedésco finden - fand - gefunden. Ła pol canbiar par cólpa de ła metafonexi come in ingléxe foot - feet, goose - geese e in tedésco Mutter - Mütter provocàe da na vecia final che deso xe sparìa, o come in Gast - Gäste andove che se véde ancor ła final. Pol èserghe po canbi de raixa derivài da iregołarità inprevedìbiłi.

In vèneto ła raixa ła vien canbià:

• da ła metafonexi che ghe xe in serte varietà locałi: paron - paruni (raixa biota: paron; metaf. parun-) ; spóxo - spuxi (raixa spóx-/spux-) ; stréto - striti (raixa: strét-/strit-)
• da iregołarità: tegner - te/el tien (ten) ; vegner - te/el vien (ven) ; tor - te/el tol (tółe) ; poder - te/el pol (półe) ; so - el xe (l'è)...

Controło de autorità	NDL (EN, JA) 00577096