Pietro Aretino

Pietro Aretino

(1545)
Biografia
Nasimènto	19 de apriłe del 1492 ↔ 20 de apriłe del 1492 Arezo (Itàlia)
Mòrte	21 de otobre del 1556 (64 ani) Venèsia (Itàlia)
Càuza de morte	Morte da risata (it)
Liogo de sepełimento	Venèsia
Atività
Canpo de laoro	Satirical literature (en) , dramma (it) e lirica (it)
Posto de laoro	Itàłia
Ocupasion	poeta, scritor, zornalista, dramaturgo, stòrego de l'arte

Pietro Aretino (Areso, 19 apriłe 1492 – Venesia, 21 otobre 1556) el ze stà un poeta, scritor e dramaturgo itałian El ze stà ciamà Il Divino Pietro Aretino.

El ze conosùo prensipalmente par serti só iscriti da'l cotenjùdo considarà łisensiozo, fra cui i gran conosùi Sonetti lussuriosi. El ga scrivesto anca i Dubbi amorosi e òpare de contenjùdo rełigiozo, teze a farlo apresar inte l'anbiente cardinałisio

che a łongo el ga frecuentà.

El ze stà łetarà tanto amà cuanto discuso, se non odià (e par tanti el ze stà senplisemente un arivista e uno sprezudegà cortezan).

Cuesto, che ancuo A podaria aparir incoerensa, ła ze stà par tanti versi un modeło de l'intełetuałe renasimentałe, autor anca de apresài Razonamenti, un zènare łetarario, el suo, definìo "diàłogo putanesco".

Biografia

Ła fegura de Pietro Aretino ła ga senjà inte un serto cual modo el XVI sècoło contribuìndo in maniera detarminante a'l definitivo suparamento de ła vizion teołòzega ed ètega propia de'l mezoevo.

Fio de cortezana, ànema de re

De ła só infansia A se sa ben poco. L'ùnega cosa de ła cuała A se gavaria certesa ła ze che el sia nasesto inte ła note tra el 19 e el 20 avril de'l 1492, fruto de na rełasion fra un pòvaro całegher de nome Luca Del Buta (Buta ła ze na łocałità de Areso) e na cortezana, Margherita dei Bonci dita Tita, modeła "scolpìa e depenzesta da racuanti artisti".

Insizion de Paolo Caronni rafegurante Pietro Aretino

Venesia, Pałaso Bolani Erizzo in cui l'Aretino el ga sozornà

A ze stà dito che no el ga mai vołesto far reconóser el propio vero nome e łe só vere orìzene in senjo de desconosimento dei só nadałi. Tutavia el ga piaso definirse "fio de cortezana, co ànema de re".

El ga scrito inte łe Lettere: I me dize che mi sia fio de cortezana; siò no'l me torna mal; ma tutavia A go l'ànema de un re. Mi vivo łibaro, me diverto, e perciò poso ciamarme fełise. - Łe me medaje łe ze conposte de onji metało e de onji conpozision. Ła me efize ła ze łogada in fronte a' pałasi. Se scolpise ła mia testa sora i pèteni, sora i tondi, so łe soaze dei speci, come cueła de Alessandro, de Cesare, de Scipione. Serti veri de cristało i se ciama vazi aretini. Na rasa de cavałi ła ga ciapà 'sto nome, parché papa Clemente el me ne ga donà uno de cueła spesie. El scaranto che'l banja na parte de ła me caza el ze denominà l'Aretino. Łe me done łe vol èsar ciamàe Aretine. Infin A se dize stiłe aretino. I pedanti i pol morir de rabia prima de zónzer a tanto onor., [[#CITEREFI me dize che mi sia fio de cortezana; siò no'l me torna mal; ma tutavia A go l'ànema de un re. Mi vivo łibaro, me diverto, e perciò poso ciamarme fełise. - Łe me medaje łe ze conposte de onji metało e de onji conpozision. Ła me efize ła ze łogada in fronte a' pałasi. Se scolpise ła mia testa sora i pèteni, sora i tondi, so łe soaze dei speci, come cueła de Alessandro, de Cesare, de Scipione. Serti veri de cristało i se ciama vazi aretini. Na rasa de cavałi ła ga ciapà 'sto nome, parché papa Clemente el me ne ga donà uno de cueła spesie. El scaranto che'l banja na parte de ła me caza el ze denominà l'Aretino. Łe me done łe vol èsar ciamàe Aretine. Infin A se dize stiłe aretino. I pedanti i pol morir de rabia prima de zónzer a tanto onor.|op. cit.]]

Mentre de ła só infansia no A se sa prategamente nuła, i só biografi i refarise che cuatordezene o poco più el ga vivesto a Perugia, ndove el ga studià pitura, frecuentando drioman ła łocałe univarsità.

El parìodo roman

Trasferìo inte'l 1517 a Roma, grasie ai boni ofisi de Agostino Chigi (che el ga tenjùo a ła só corte anca Raffaello), el gavea meso a'l servisio de'l cardinal Giulio de' Medici e el ze stà bon de zónzer anca a ła corte de papa Leone X. El se catava inte ła "sità eterna" cuando che A se ga dezvolzesto el conclave de'l 1522; ze stà fursi in cuel parìodo che el ga scrivesto uno dei só primi łaori, łe cusidite Pasquinate, poemeti satirici scriti so ła baze de łe anòneme proteste contro ła Curia petàe so'l busto in màrmaro de'l Pasquino, a piazza Navona. A cauza de 'sti conponimenti el ze stà eziłià da'l novo pontefise, un gardenal fiamingo che el ciaparà el nome de Adriano VI (da Pietro soranomenà "ła todesca tinja"). El ga podesto far ritorno a Roma noma che inte'l 1523, co l'avento de papa Clemente VII; el ga scominsià a nutrir parò na pezante insofarensa inte i confronti de łe corte e dei anbienti ecleziàsteghi.

El ga avùo in dono in cuei ani el famozo Autoritratto de'l Parmigianino inte'l specio bonbé (conveso) e el ze restà inpresionà da l'"invension" de'l zòvane artista, cosa che el Vasari cusì el comenta: "... mi ricordo, io essendo giovinetto, aver veduto in Arezzo nelle case di esso Messer Pietro Aretino, dove era veduto dai forestieri, che per quella città passavano, come cosa rara. Questo capitò poi, non so come, alle mani di Valerio Vicentino intagliatore di cristallo, et oggi è appresso Alessandro Vittoria, scultore in Vinezia...". vec. : "... me recordo, mi sendo zoveneto, aver vedùo in Areso inte łe caze de eło Misier Pietro Aretino, dove el zera vedùo dai foresti, che par cueła sità i pasava, come coza rara. Cuesto el ga capità po', non so come, a łe man de Valerio Vicentino intagiador de cristało, et ancuo el ze da Alessandro Vittoria, scultor in Vinezia...".

A ze dei ani romani ła conpozision dei Sonetti lussuriosi, che ghe zera stà ispirà da łe insizion eròteghe, retenjùe ai łimiti de ła pornografia, reałizàe da Marcantonio Raimondi so dezenji de Giulio Romano e publegàe na prima volta inte'l 1524, soto el titoło I Modi o Le 16 posizioni, e drioman, insieme ai Sonetti de l'Aretino, inte'l 1527. Inte l'isteso parìodo el ga scrivesto anca el testo teatrałe La cortigiana, comedia anbientada in data antesedente a'l sacco di Roma e parodia de Il cortegiano de Baldassarre Castiglione.

El conpozidor Michael Nyman (famozo soradetuto par ła cołona sonora de Lezioni di piano) el ga muzegà i oto soneti inte un CD intitołà 8 Lust Songs: I sonetti lussuriosi, intarpretài da'l sopran Marie Angel (2008).

El rivo a Venesia

Inte'l 1525 el ga desidesto de łasar definitivamente Roma e el ga pasà do ani a Mantoa a'l servisio de Giovanni dalle Bande Nere, co el cuało el ga strenzesto na sincera amighesa e a'l cuało el ze stà visin inte'l zorno de ła só morte, el 30 novenbre 1526.

Infin inte'l 1527, contenporaneamente a'l stanpador Francesco Marcolini da Forlì, co el cuało el ga avesto raporti de amighesa e che el ghe ga publegà racuante òpare, el se ga trasferìo a Venesia. Dai só aduładori el ze stà ciamà "divino", apeładivo che el ghe ga piazesto e de'l cuało el se ga frezà, mentre par łe só satire e i so motezi l'è stà ciamà "flazeło dei prénsipi", cusì come recorda anca Ariosto nell'Orlando furioso:

Sena eròtega, òpara de Édouard-Henri Avril, 1892, traesta dai Sonetti lussuriosi de Pietro Aretino

Inte ła sità łagunar - a cuel tenpo, a só dir, anticortezana par eséłensa e sede de onji visio posibiłe - el ga pasà el resto de ła vita, scrivendo e publegando ła majoransa de łe só òpare, speso co i tipi de Francesco Marcolini da Forlì.

Inte i ani venesiani el ga strenzesto un sòłido raporto co Tiziano, da'l cuało el sarà retrazesto pì volte, e Jacopo Sansovino, un terseto che el ga avùo un roło detarminente inte ła cultura de ła Venesia de'l tenpo. Michelangelo el ło gaveva raprezentà come san Bartolomeo inte'l Giudizio Universale.

El ga devenjesto amigo de'l condotier Cesare Fregoso e inte'l 1536 el ze stà ospite a Castel Goffredo de'l marcheze Aloisio Gonzaga. A Venesia el ga conosùo ła cortizana cuatordesene Pierina Riccia, che ła ze devenjùa ła só peseta.

Ła morte

El ze morìo a Venesia el 21 otobre 1556, prezumibilmente a cauza de un colpo apoplètego. Drio serte fonti, el ga moresto a cauza de'l masa rìder. I documenti i dize el sia stà sepołìo inte ła Cieza de San Łuca, senpre a Venesia, ma, dà el fluso de curiozi che łi i venjiva par védar ła tonba e dada ła fama de'l parsonazo, inte un parìodo mìa presizà tra el XVIII e el XIX sècoło ła łapide ła ze stà cavada e i osi sepołìi fursi inte'l picoło zardin drìo ła canònega.

Artista toscan de'l XVI sècoło, medagia de Pietro Aretino, verso co testa conposta da fałi ereti

Sinceramente pasionà a'l mondo femenino, no'l ga temùo inte i só scriti de métara a nuo anbiguità sesuałe anca rełative a l'amor omoeròtego, refarìndose speso asé inte łe łétare e inte i razonamenti a ła fegura mitołòzega de Ganimede. Inte'l 1524, Aretino el ga includesto inte na łétara a Giovanni de' Medici un poema satìrego ndove che'l scrivea che, a cauza de n'inproviza aberasion, el se jera "inamorà de na coga e el zera pasà tenporaneamente dai tozi a łe toze...". Inte ła só comedia Il Marescalco, el protagonista el ze fełise de descovèrzer che ła dona che el ze stà costreto a spozar ła ze in realtà un pagio travestìo. Intanto che'l se catava a ła corte de Mantoa, el se inpotà de un zòvane de nome Bianchino el gaveva infastidìo el duca Federico, dimandándoghe de intarseder verso el tozo a nome de'l scritor.

Òpare prensipałe

Vita di santa Caterina vergine e martire, 1636. Da BEIC, biblioteca dizitałe

Poemi

• Marfisa (1532)
• Delle lagrime di Angelica (1538)
• Orlandino (1540)
• Astolfeida (1547)

Comedie

• Farza
• La cortigiana
• Il marescalco
• La talanta
• Lo ipocrito
• Il filosofo

Trazedie

• Orazia

N'altre òpare

• Sonetti lussuriosi
• Dubbi amorosi
• Lettere
• Ragionamento della Nanna e della Antonia fatto a Roma sotto una ficaia (1534)
• Dialogo nel quale la Nanna insegna alla Pippa sua figliola (1536)
• Ragionamento delle corti (1538)
• Le carte parlanti (1543)

Film so Pietro Aretino

Scuazi tuti i film itałiani so Pietro Aretino i ze de zènare demensiałe, eròtico e comico a l'isteso tenpo, tìpego de'l fiłon "decamerotico".

• ...e si salvò solo l'Aretino Pietro, con una mano davanti e l'altra dietro..., rezìa de Silvio Amadio (1972)
• Le notti peccaminose di Pietro l'Aretino, rezìa de Manlio Scarpelli (1972)
• Fiorina la vacca, rezìa de Vittorio De Sisti (1972)
• Fratello homo sorella bona, rezìa de Mario Sequi (1972)
• Novelle galeotte d'amore, rezìa de Antonio Margheriti (1972)
• Decamerone '300, rezìa de Renato Savino (1972)
• Metti lo diavolo tuo ne lo mio inferno, rezìa de Bitto Albertini (1972)
• I racconti romani di una ex novizia, rezìa de Pino Tosini (1972)
• L'Aretino nei suoi ragionamenti sulle cortigiane, le maritate e... i cornuti contenti, rezìa de Enrico Bomba (1972)
• ...e continuavano a mettere lo diavolo ne lo inferno, rezìa de Bitto Albertini (1973)
• Fra' Tazio da Velletri, regzìa de Romano Gastaldi (1973)
• I giochi proibiti de l'Aretino Pietro, rezìa de Piero Regnoli (1973)
• Storie scellerate, rezìa de Sergio Citti (1973)
• Novelle licenziose di vergini vogliose, rezìa de Joe D'Amato (1973)
• Il mestiere delle armi, rezìa de Ermanno Olmi (2001)