Zermània nazista
.svg)
.svg)
Zermània nazista e Terso Reich (In todesco Drittes Reich)[1] i ze tèrmani che i se i refarise comunemente a ła Zermània dei ani intrà el 1933 e el 1945, cuando sta cuà ła se ghea catà soto el rezime totałitàrio fondà su l'ideołozia nazista e guidà da Adolf Hitler.
El tèrmeno Nazismo el ze un scursamento de "Nasionalsociałismo", l'ideołozia che ła vegnea istituzionałizada da l'NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), el Partio Nasional Sociałista dei Lavoratori Todeschi, o in curto, Partio Nazista.
El rezime nazista el ze sta caraterizà dal controło pułìtego de ogni cuestion de ła società (Gleichschaltung) inte ła reserca de ła s-cetesa rasiałe (ariana, nòrdega e bianca), sociałe e culturałe. El partio nazista el ghea seguio i so fini traerso ła persecusion de łe persone considerae no s-cete, specialmente inte i confronti de ben precize menoranse, cofà cueła ebràega, cueła sìngana e cueła omosesuałe, cusita cofà contro dei opozitori pułìteghi.
Ste persecusion łe zera rivae a ła ponta pì alta inte i ùltemi ani del rezime, inte el ndar dei cuałi sirca 6 miłioni de ebrei, 10 milioni de slavi e tanti altri indezidarai i vegnea copai sistemategamente. Sto zenosìdio el vien indegà cofà "Ołocàusto" (Shoah in ebràego). I nazisti i ghea doparà invese l'anbìguo tèrmano de "sołusion finałe" (Endlösung in todesco).
Vàrie łe ze stae łe istitusion naziste par rivar a ła s-cetesa ètnega. Łe persecusion e i sasigni i avegnea inte i confronti dei antinazisti fazendo condane a morte col Volksgerichtshof, o sia el Tribunałe del Pòpoło, inte i confronti dei Testimoni de Zeova, Rom e Sinti col Porajmos, mentre i omosesuałi mediante del Paràgrafo 175 del còdaze penałe todesco e ła sopresion o ła steriłizasion de persone co problemi zenèteghi co l'Aktion T4.
Istòrego
[canbia | canbia el còdaxe]Prinsipałi temàteghe istòreghe
[canbia | canbia el còdaxe]- Repùblega de Weimar (conprende chełi avegnimenti che i ghea portà a ła nomena de Hitler a Cancełiere de ła Zermània inte el 1933)
- Gleichschaltung (par łe mezure legałi ciapae dai nazisti par instaurar ła so ditatura)
- Pułìteghe rasiałi de ła Zermània Nazista (stòria de łe descrimenasion rasiałi)
- Seconda guera mondiałe (de ła cuała ła Zermània nazista ła ze stada ła scumisiadora)
- Potense de l'Ase (de ła cuała ła Zermània nazista ła ze stada parte)
Scumìsio de ła guera
[canbia | canbia el còdaxe]Inte el setenbre del 1939 l'invazion todesca de ła Połònia ła ghea portà Regno Unio, Austràlia, Cànada, Nova Zełanda, Sudàfrega e Fransa a declarar guera al Terso Reich. Dopo de ła capitołasion de ła Połònia ła guera ła zera entrà inte un perìodo de rełativa inatività conosesto cofà ła "Finta Guera", el cuało el finirà co che ła Zermània ła ghea invadesto Danemarca e Norveja inte l'apriłe del 1940, e Paezi Basi, Belzo e Fransa inte el majo de l'isteso ano. Tute łe nasion che łe zera stae invadeste łe ghea capitołà de volta e łe forse britàneghe e cuełe dei so liai del Commonwealth łe ghea sorbio na vergognoza sconfizesta in Norveja (inte ła Canpagna Norvejeze) e na cuazi ezsastroza retirada da ła Fransa (inte ła Bataja de Dunkerque). La Gran Bretagna ła zera menasada da un'invazion anfìbia (oparasion Leon Marin), ma inte el ndar de ła bataja d'Inghiltera ła Luftwaffe todesca, difarentemente dai Britàneghi, no ła zera stada bona de rivar a ła supremasia aèrea e l'invazion da chel momento ła vegnea postisipada indefinitamente.
Àfrica del nord
[canbia | canbia el còdaxe]Dopo de ła declarasion de guera de l'Itàlia a ła Fransa e Gran Bretagna, inte el zugno del 1940, łe trupe italiane in Libia łe ghea sorbio un ataco de castigo da parte de łe forse britàneghe in Ezito. Le forse italiane łe ghea ciapà da suito l'inisiativa ocupando ła Somàlia Britànega inte l'agosto e invadindo l'Ezito in setenbre. Le forse britàneghe e del Commonwealth in prinsìpio łe ghea perdesto teren ma łe ze stae bone de rabaltare ła situasion co che i renforsi i zera stai mandai inte ła rejon in disenbre. Inte el febraro del 1941 i Deutsches Afrikakorps i vegnea inviai in Lìbia par renforsar i liai italiani e da là ła zera partia na canpagna dura.
Eoropa sudorientałe
[canbia | canbia el còdaxe]L'invazion italiana de ła Gresa inte el disenbre 1940 ła se ghea sołusionà inte un dezastro e łe forse italiane łe zera stae spentonae in Albània, che l'Itàlia za ła gaveva ocupà inte el 1939. La Zermània ła ga atacà ła Jugoslàvia e ła Gresa inte el meze de majo del 1941 par asistar i so liai e prevegner ła pusibiłità de interusion de ła produsion de petrojo dei so canpi in Romania da parte de forse ostiłi.
Union Soviètega
[canbia | canbia el còdaxe]
L'Union Soviètega ła gaveva invadesto ła Połònia in baze a un acordo segreto co ła Zermània del 1939 (Pato Molotov-Ribbentrop) e ocupà metà de ła nasion. L'URSS ła pareva vołer ignorar che i todeschi i zera drio inbastir na invazion. Siben che i sìpia emerzesti piani de Stalin par invàdare ła Zermània
, el ghea pozisionà poche defeze teritoriałi. Le canpagne todesche in Gresa e Nordàfrega łe ghea fato tardar l'invazion de ratante setimane, butando via un grando perìodo de bon tenpo par l'ataco. L'oparasion Barbarosa ła zera stada lansada inte el 22 de zugno del 1941, dopo che Hitler el ze sta cotrenzesto a renunsar a ła canpagna aèrea contro ła Gran Bretagna.
Le prime grande sconfizeste
[canbia | canbia el còdaxe]La Zermània ła ga declarà guera ai Stati Unii suito dopo de l'ataco de l'Inpero japoneze a Pearl Harbor del 7 de disenbre del 1941. I Stati Unii i gaveva provizionà e oferto un cresente sostegno no-bèłego ai britàneghi fin dal scumìsio de ła guera e deso ła piena forsa de l'ezèrsito american e ła so capasità de produsion bèłega ła zera pronta a desmontar in canpo inte el conflito contro de ła Zermània. La prima grosa sconfizesta del Terso Reich ła se ga avesto in Nordàfrica, inte ła Seconda bataja de El Alamein del 1942. Pì o manco inte l'isteso perìodo se ghea roversà anca łe sorte todesche in Rùsia. La sconfizesta todesca inte ła Bataja de Stałingrado ła ghea trastornà tanti conponenti de l'Alto Comando Todesco e ła constatasion che łe trupe todesche no łe zera pì invinsìbiłi ła ghea tacà ndar drento de łe teste de ła popołasion che fin chel momento ła se pensava prevałer.
L'armistìsio italian
[canbia | canbia el còdaxe]Le sconfizeste italo-todesche in Nordafrica łe ghea permetesto a łe forse liae de contenplar ła vertura de un novo teatro de guera verso sud.
La Sicìlia ła zera stada invadesta inte el lujo 1943, portando al roversamento e a l'inprezonamento de Benito Mussolini. In setenbre l'Itàlia continentałe ła vegnea invadesta, inte el teritòrio ocupà dai todeschi e Benito Mussolini, andove ła se ghea formà ła Repùblega Sociałe Itałiana col so goerno a Salò, inte el lago de Garda, ponesto-che Roma ła saria stada in presa concuistada dai liai.
Poco dopo de ła firma de l'armistìsio łe trupe itałiane łe se ghea catà detegneste e inprezonae dai todeschi. I todeschi i ghea continuà a conbàtar in Itàlia e in otobre el novo goerno italian el ghea declarà guera a ła Zermània.
La canpagna in Itàlia ła se ghea inpaltanà mentre l'atension dei liai osidentałi ła se consentrava su ła vertura de un novo fronte.
Sconfizesta verso est, sbarco in Normandia e dezemada finałe
[canbia | canbia el còdaxe]
Verso est i todeschi i gaveva sevità tornar indrio so ła so strada, costrenzesti a ła defensiva par via de ła senpre pì forte capasità ofensiva de l'Armada Rosa. Anca se ła Bataja de Kursk del lujo del 1943 no ła sìpia sta na decizionałe e determenante vitòria par i sovièteghi, sta cuà ła ghea seriamente privà l'arsenałe todesco de ła dispunibiłità de veìcołi armai e Hitler el ghea decidesto de no lansar altre ofensive sul Fronte Orientałe. Dal momento del sbarco in Normandia, ine el 6 de zugno del 1944, łe forse todesche łe zera sparpagnae in tre fronti. In agosto łe forse sovièteghe łe zera ndae drento de ła Zermània orientałe. Le forse liae łe ghea traersà el Ren un meze dopo. Inte el disenbre del 1944, un ùltemo desparà sforso todesco de métar in sesto un colpo decizionałe contro łe forse liae, ła denomenada Ofensiva de łe Ardene, ła se ghea interonpesto de colpo par via de ła mancansa de carburante e provizion nesesàrie. Inte el scumìsio del 1945 el rezime el ghea tacà dezintegrarse. Inte ła fin de apriłe de l'isteso ano, Adolf Hitler el se ghea suicidà e ła Zermània ła ga dato istansa de rendesta inte ła prima setemana de majo.
Consevense
[canbia | canbia el còdaxe]Dopo de ła guera, i cai nazisti soravisesti i ghea tacà èsar procesai da un tribunałe miłitare de łe forse liae a Norinberga par crimeni contro de l'umanità, in cheło che ze sta denomenà el Proceso de Norinberga. In tute łe nasion eoropee no-fasciste i vegnea stabiłii de łe epurasion legałi par castigar i menbri dei partii fiło-fascisti e fiło-nazisti. Altri zerarchi e personaji de rezalto inte el scachiero nazista i ze stai boni de scapar da l'Eoropa gràsie al juto de pułìteghi e ecleziàsteghi cołaborasionisti inte el ndar de ła tanto conosesta Oparasion Odesa, o sia ła fuga traerso el porto de Zènoa verso de l'Amèrica del Sud.
Intrà sti cuà ghe se połe catar Klaus Barbie, Joseph Mengele e Adolf Eichmann, mentre altri cofà Wernher von Braun, el "pare" del V-2, che el zera sta tolto-sù dal goerno american cofà inzegnero spasiałe, i ghea tolto vari rołi inte i goerni, inte i servisi segreti e inte i aparai miłitari de vari stati osidentałi.
Intanto ła Zermània ła zera vegnesta fora totalmente desfada dal conflito, no solché economegamente, ma anca socialmente. Ła pułìtega ètnega de ła Zermània Nazista ła se porta drio un stermìnio sistemàtego e pianifegà de milioni de vite umane, stimà inte na cifra che ła va dai 12,25 ai 17,37 milioni de persone inte i sistemi consentrasionari nazisti. Pì de 7,5 milion de soldai e siviłi i zera morti inte el ndar de del conflito.
L'ex Terso Reich el vegnea cusita dividesto intrà łe potense vinsitore, cofà ła capitałe Berlin che ghe ghea tocà sorbirse na divizion in Berlin Est e Berlin Ovest, e controłà da łe do superpotense pułìteghe Stati Unii d'Amèrica inte ła nova Zermània Òvest e Union Soviètega inte ła Zermània Est, che inte i ani drioman i saria entrai in conflito intrà de lori in cheła che ła ze sta denomenada Guera Freda, na guera sensa arme, che dal 1947 ła ghea contraponesto i do blochi inte na sfida intrà łe do ideołozie, Comunismo e Capitałismo in tuti i canpi, dal tecnołòzego a cheło sportivo.
Notasion
[canbia | canbia el còdaxe]- ↑ Terso Reich ła ze sta l'espresion coniada dai nasionalsociałisti co ła cuała se gaveva vołesto negare che ła denomenada Repùblega de Weimar ła fuse stada raprezentativa del Reich todesco: de fato el "Primo Reich" el saria sta el Sacro Roman Inpero de ła nasion Zermànega (962-1806), mentre el "Secondo Reich" l'Inpero todesco (1870-1919); cade segnałar parò, che ła storiografia todesca e i mèdemi nasionalsociałisti i dòpara asè raramente łe definision "Primo" e "Secondo Reich".
Altri projeti
[canbia | canbia el còdaxe]
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Zermània nazista
el detien schemi gràfeghi so
Linganbi foresti
[canbia | canbia el còdaxe]- (EN) Third ReichEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
| Controło de autorità | LCCN (EN) sh85054594 · BNF (FR) cb11934736c (data) |
|---|