Aldo Manuzio

Aldo Manuzio

Biografia
Nasimènto	1449 ↔ 1452 Bassiano (LT) (Stato Pontefiso)
Mòrte	6 de febraro del 1515 (65/66 ani) Venèsia (Repùblega de Venèsia)
Dati personałi
Formasion	Università degli Studi di Ferrara (it) Università degli Studi di Roma "La Sapienza" (it)
Atività
Posto de laoro	Venèsia
Laóro	creatore di caratteri tipografici (it) , tipògrafo, publegador, insegnante, editor, editor
Inprenditor	Caterina Pico (it) Alberto III Pio di Savoia (it)
Menbro de	Accademia Aldina (it) (1502 (Gregorian)–)
Profesori	Battista Guarino (it) , Gaspare da Verona (it) e Domizio Calderini (it)
Scołaro	Alberto III Pio di Savoia (it) e Berengario da Carpi (it)
Influense	Giovanni Pico della Mirandola (it) e Andrea Torresano (it)
Artisti rełasionai	Francesco Griffo (it) Andrea Torresano (it) Pietro Cafa (it)
Fameja
Spoxa	Maria Torresano (it) (1505 (Gregorian)–)
Fiołi	Paolo Manuzio (it) , Antonio Manuzio (it) , Marco Manuzio (it) , Alda Manuzio (it)
Segno

El ze retenjùo tra i majori editori d'onji tenpo, oltra che uno dei primi editori in senso moderno in Europa. El ga introduzesto el carater a stanpa corsivo e el formado in otavo. Co łe só numaroze inovasion el ga senjà ła storia de l'editoria e'l ga promovesto vansamenti in tipografia insuparài fin ai nostri zorni.

Biografia

Aldo Pio Manuzio.

Inte i documenti el se firma łatinamente daprima Aldus Mannucius, da'l 1493 Manucius (cusì anca inte ła só prima edision publegada) e da'l 1497 Manutius, che dai posteri el ze stà po re-itałianizà in "Manuzio". A ze probabiłe che'l nome orizenario el fuse "Mandutio" (Mandutius). Che'l vero nome el podese èsar Teobaldo Mannucci A ze notisia priva de fondamento, sostenjùa da l'edision de pùblego dominio de l'Ensiclopedia Britanega ma mìa confermada da ła łetaradura sientifega.

Da'l 1467 a'l 1475 Aldo el ga studià el łatin a Roma, co Gasparino da Verona e Domizio Calderini, propio inte ani cuando che Sweynheym e Pannartz i ghe ga inpiantà ła só ofisina tipogràfega, e po 'l grego a Ferara, co Battista Guarino, che inte'l 1460 el zera subentrà a'l pare Guarino da Verona. Inte'l 1482 el ze stà Mirandola insenbre a'l só amigo e conpanjo de studi Giovanni Pico della Mirandola. Cuando che 'st'ùltemi el se ga traferìo a Firense, el ghe gaveva procurà a Manuzio el posto de presetor dei só do nevodi Alberto III Pio e Lionello Pio, prénsipi de Carpi. Alberto Pio, co asàe probabiłità, el ze devenjùo drioman el finansiador de łe prime stanpe de Aldo (fursi i 5 vołumi de łe òpare de Aristotele), a'l cuało el ghe gaveva donà anca de łe tere inte łe visinanse de Carpi. El łigame co Alberto Pio el se ga mantenjùo tuta ła vita, tanto che'l prénsipe el ghe gavea consedesto ad Aldo de zontarghe a'l só nome de ła famegia Pio.

Inte 'st'altro parìodo A ga da èsar maurà in Aldo dei piani asé presizi so cueło che sarìa deventà el só prozeto editoriałe. Ła só anbision prinsipal ła zera cueła de presarvar ła łetaradura e ła fiłozofia grega da ultarior dezméntega, nonché el grando patrimonio de ła łetaradura łatina, sparpanjándeghene i caołaori in edision stanpàe. El ga sernìo infin Venesia, ła Serenisima, inte'l momento de'l só màsemo fulgor, cofà sede pì idonea par ła só tipografia e'l se ga insedià suparzó a'l 1490. I manoscriti e còdazi greghi de ła Biblioteca nasionałe Marciana (el cui nucleo orizenario el ze stà costituìo da'l łaso de'l cardinal Bessarione de l'intiera só cołesion de łibri inte'l 1468) propio in 'st'altro parìodo i zera drìo réndar ła sità łagunar el sentro pì inportante pa'l studio dei clàseghi. Łì Manuzio el ga strenzesto raporti de cołaborasion e de amighesa co łetaradi e artisti de'l tenpo, e co racuanti studiozi greghi fuzìi via da Costantinòpołi e che i gaveva trovà salvaneła (refuzio) a Venesia daspò ła cazùa de l'Inpero romano d'Oriente (1453). I cołaboradori fondamentałi de Manuzio par l'editoria in łengua grega i zera stà Marco Musuro (Markos Mousouros), Aristobulo Apostolio e Giano Lascaris

'Sti intensi raporti intełetuałi i gaveva portà infin (1502) a ła fondasion de l'Academia Aldina, istituto dedicà ai studi ełenìsteghi che 'l ga podesto anoverar infrà i só menbri alguni dei pì grandi studiozi de l'època: Erasmo da Rotterdam, Pietro Bembo e Thomas Linacre. L'Academia, de ła cuała ghe conosemo el statuto, ła se prefizeva de darghe inpulso a'l studio dei clàseghi gresi in Itałia e in Europa. I só menbri i se inpenjava a parlar fra de łori soło in grego e, in cazo de trazgresion o erori, a pagarghe na picoła multa a un fondo comun che'l sarìa drioman servìo par organizar bacanozi bancheti.

Inte'l 1494 el ga verzesto ła tipografia inte ła contrada de Sant'Agostin. Rapidamente, in tuta Europa, i só vołumi i zera stà conosùi co'l nome de "edizioni aldine".

Busto de Aldo Manuzio, òpara de Gaetano Zennaro (1862-1863)

Ła difuzion de ła łengua e de ła fiłozofia grega ła par èsar stada l'anbision prioridaria respeto a'l profito econòmego inte l'òpara de Aldo. Ła só prensipałe preocupasion ła zera de mantenjir stra alta ła cuałità de łe só edision (che łe ze infati considaràe dei autènteghi tezori dai bibliofiłi) e non cueła de réndarle acesibiłi economegamente a ła sercia pì vasta posibiłe de łetori.

Ła comersiałizasion de łe só òpare ła ghe jera afidà a gresi, e el grego el zera ła łengua doparada inte łe conversasion a caza sua nonché inte łe istrusion a tipografi e łigadori. El ga inpiegà non manco de trenta gresi come coretori de zbosi, resercadori de manoscriti e całigrafi, so i cuałi modełi el ga recalcà i só carateri.

Na pàzena de ła a Hypnerotomachia Poliphili de Francesco Colonna (1499).

Tra el 1495 e el 1498 el ga publegà l'òpara omnia de Aristotele in 5 vołumi. Inte'l 1499 A ze venjùo fora dai só torci un łibro asàe comediozo cuanto da senpre sełebrà: ła Hypnerotomachia Poliphili, co un sontuozo aparà de xiłografie, che'l ghe ne fa uno dei vołumi pì prezià de tuti i tenpi.

Inte'l 1501 el ghe ga dà l'inviada a na cołana de łibri (in formado redoto, noto come in-8° picoło), in cui par ła prima volta A ze stà doparà el stiłe corsivo. I carateri doparà i somejava a łe łétare dei manoscriti gresi, da i cuałi i łibri a stanpa i jera copià. Manuzio el gaveva fato insider i carateri da'l bołonjeze Francesco Griffo (o Griffi). El corsivo el ga devenjùo cusì séłebre da èsar da ałora in vanti imità da tuti. Non soło: el vołume el zera in otavo, e cuindi inte un formado asàe redoto respeto ai grandi e maestozi vołumi in folio o a quełi in cuarto. Inte'l mèdemo ano ga conparìo l'edision aldina de łe Bucoliche de Virgilio, el primo łibro de ła storia de l'editoria stanpà intieramente in corsivo. Ła só conpatesa ła ghe gaveva parmeso ła redusion de'l formado dei łibri: Aldo Manuzio el ze riusìo a stanpar vołumi in otavo (in cui el singoło fojo de stanpa el ze piegà in oto e'l consta de sèdeze pàzene), cioè inte un formado asàe minor respeto ai grandi vołumi in folio (indove el singoło fogio de stanpa el ze piegà in do e'l consta de cuatro pàzene) e a cuełi in cuarto (indove el singoło fojo de stanpa el ze piegà in cuatro e'l consta de oto pàzene). Manuzio el ło ga ciamà enchiridion forma, dall'Encheiridion (ἐγχειρίδιον, che'l sta inte na man) o Manuałe de Epitteto, uno dei primi łibri stanpài inte'l novo formado, manezévołe, łeziero e fasilmente trasportabiłe. Inte l'isteso ano Aldo Manuzio, dezidarozo de segurarse i vantazi comersiałi che l'inovasion ła prometeva, el ga otenjesto da'l governo venesian el priviłezo, in pràtega el dòparo escluzivo de'l corsivo (23 marso 1501). L'ano drìo el priviłezo el ze stà zlargà a'l dòparo de tuti i carateri desenjài da'l Griffo. Inte l'isteso parìodo el ga fondà a Venesia un sircoło łetarario, l'Academia Aldina, par acołiar numarozi artisti e studiozi fuzìi da Costantinòpołi e che i se ga refuzià a Venesia.

Inte'l 1505 Aldo el ga spozà Maria, só fia de Andrea Torresano (o Torresani) da Asola, che'l gaveva rełevà ła tipografia fondada a Venesia da Nicolas Jenson e che da'l marzo 1495 el zera in sosietà co Aldo, insenbre a Pierfrancesco Barbarigo, só fio de'l doze in carga Agostino Barbarigo. Ga venjùo cusì a unirse łe famegie de do tra i editori pì inportanti de ła sità.

L'ołandeze Erasmo da Rotterdam, come tanti altri séłebri eruditi de l'època, el ga fazesto el primo paso par visinar Aldo, co'l cuało A nasarà na granda amighesa, na proficua cołaborasion. Inte'l 1508 Aldo el ga publegà i só Adagia. Ła só atività ła ga conosùa na brusca intarusion inte'l 1509: in cheł'ano l'ezèrsito venesian el ze stà sconfizesto inte ła Bataja de Anjadeło. Manuzio el se ga refuzià prima a Ferara, drioman el ga sostà inte altre łocałità itałiane prima che ła crize ła rentrase definitivamente.

Aldo el ga moristo el 6 febraro 1515, dopo aver stanpà suparzó 130 edision in grego, in łatin e in volgar, fra łe cuałe anca òpare de autori contenporanei cofà Erasmo, Angelo Poliziano e Pietro Bembo, ma soradetuto de grandi clàseghi, da Omero a Virgilio, co racuante editiones principes de clàseghi gresi (Teocrito, Aristotele, Aristofane, Sofocle, Euripide, Quinto Smirneo, Lisia, Pindaro, Licofrone, Platone).

Inte i Diarii de Marin Sanudo il Giovane cusì A vien anunsiada ła só morte:

In questa matina, hessendo morto zà do zorni qui domino Aldo Manutio romano, optimo humanista et greco, qual era zenero di Andrea d'Asolo stampador, il qual ha fato imprimer molte opere latine et greche ben corrette, et fate le epistole davanti intitolate a molti, tra le qual assai operete a mi Marin Sanudo dedicoe, compose una gramatica molto excelente, hor è morto, stato molti zorni amalato. Et per esser stà preceptor dei signori de Carpi et fato di la casa di Pii, ordinò il suo corpo fosse portato a sepelir a Carpi, e la moglie e figliuoli andasseno ad habitar ivi, dove queli signori li deteno certe possessioni. Et il corpo in chiesa di San Patrinian posto, con libri atorno ivi fo fato le esequie et una oration in soa laude per Rafael Regio lector publico in questa cità in humanità; et il corpo posto poi in uno deposito, fino si mandi via.

Daspò ła só morte, el mesier e i do cunjà i ga continuà ła só atività fin a ła mazor età dei só fiołi (fra i cuałi l'umanista Paolo Manuzio). Ła tipografia Aldina ła ga dezmeso l'atività daspò ła tersa zenerasion, co Aldo Manuzio il Giovane, inte'l 1590.

Manuzio el ze stà el fondador de na dinastia editoriałe produtora de vołumi che i sevita entuziazmar cołesionisti e intełetuałi.

A łu ze dedicàe vie a Roma, Miłan, Torin, Parma, Verona e Zenova; na piasa a Latina (dove ła biblioteca e na scoła media łe ze intitołàe a łu); nonché algune scołe a Roma e a Mestre. Anca a Carpi, sità de Alberto Pio, só primo sostenjidor e finansiador de ła só atività de tipografo, A ze dedicada na strada oltra che na intiera sała inte'l Muzeo de ła Sità, a l'interno de'l Pałaso dei Pio.

El Progetto Manuzio, archivio ełetrònego de testi in łengua itałiana, el porta el só nome, cusì come ła Aldus Corporation (deso incorporada in Adobe), che inte'l 1985 ła ga ponesto łe baze de'l Desktop Publishing profesionałe co'l só programa PageMaker.

Edizioni aldine

Na pàzena de l'«Aristotele» de Aldo Manuzio, 1495-98 (Libreria Antiquaria Pregliasco, Torino)

I łibri stanpài da Aldo Manuzio ancora ancùo, a scuazi sincue sècołi de distansa, i susita intarese e maraveja. Łe sirca 130 edision in grego, łatin e volgar da łu publegàe in 20 ani de atività łe ze tutora studiàe in tuto el mondo. El só catałogo el ga costituìo na sorta de ensiclopedia de'l saver umanistego.

Ła prima aldina in asołuto, almanco co data serta, ła ze ła gramàtega grega, intitołada Erotemata, de Costantino Lascaris, che ła ze stà finìa de stanpar el 28 febraro 1495 e conpletada co l'Alphabetum Graecum l'8 marso. Ghe n'a seguìo cuełi che Aldo isteso el ga definìo i «Precursori de ła Biblioteca Greca»: Ero e Leandro de Muzeo, ła Galeomyomachia de Teodoro Prodromo (sensa data, ma de'l 1495) e i Salmi. Tra el 1495 e'l 1498 par ła prima volta ghe zera stà dà a łe stanpe l'òpara omnia de Aristotele, drioman łe òpare de Aristofane, Tucidide, Sofocle, Erodoto, Senofonte, Euripide, Demostene e infin Platone. Da'l 1501 Aldo el se ga consentrà so i clàseghi łatini e itałiani, che'l ga publegà par ła prima volta in formado in otavo e inte'l carater corsivo, fato postatamente desenjar a l'insizor Francesco Griffo da Bołonja.

L'inpato revołusionario de łe edision de Aldo Manuzio el ga aparìo partegołarmente evidente aconparando l'ełegante vołume in otavo de'l 1502 contenjente Le terze rime de Dante, stanpà in corsivo sensa nisun comento, ai ingonbranti incunaboli de'l desenjo presedente, che i sepołiva el testo de Dante soto na mołe insostenibiłe de comentari ezegetici. 'St'altra edision, che ła sarìa deventada ła baze de tute łe restanpe par i sucesivi tre sècołi, ła ze stà curada da uno dei pì eminenti łetarà de l'alto Renasimento, el venesian Pietro Bembo (1470-1547), che'l ze stà uno dei prinsipałi consułenti de Aldo.

Ła segonda edision de ła Commedia, venjesta fora da'l torcio a man de'l grando stanpador inte l'agosto de'l 1515 a Venesia, ła rezulta èsar ła prima edision iłustrada de ła famoza òpara venjùa fora da ła botéga de Aldo e anca par cuesto ła ze adiritura pì resercada dai bibliofiłi de l'aldina prior de'l 1502.

Merita par zonta na menson partegołar:

• De Aetna de Pietro Bembo (1496), ndove A zera stà doparà par ła prima volta el carater Bembo, che'l ze restà un standard par tuta ła storia de ła tipografia fin ai nostri zorni.
• Hypnerotomachia Poliphili (1499) de Francesco Colonna, eroneamente atribuìo a racuanti autori (tra i altri, oltra ad Aldo mèdemo, a Leon Battista Alberti e a Pico della Mirandola). Vero caołaoro de l'arte tipogràfega, coredà de splendide xiłografie, probabilmente òpara de un artista de ła sercia de'l miniaturista pavan Benedetto Bordone, el ze retenjùo el łibro stanpà pì beło de'l Renasimento. Na copia ła ze vizibiłe qui. El łibro el ze stà doparà cofà baze par el resente romanzo Il codice del quattro.

Aldo isteso el ze stà autor de gramàteghe clàseghe (i Institutionum Grammaticarum libri quatuor), de un tratado de mètrega e de tradusion da'l grego e da'l łatin.

Marca tipogràfega

Ła sełebérema marca tipogràfega, stanpada in xiłografia, co'l dolfin intorno a l'ancora e'l nome Al-dvs ripartìo ai do ładi, adotada da Aldo Manuzio par contrasenjar łe propie edision e aparìa par ła prima volta in asołuto inte'l zunjo 1502 inte i c.d. Poetae Christiani veteres, vol. [II] (Sedulius [et al.]), c. π₈v.

• 
  Variante de ła marca tipogràfega de Aldo Manuzio
• 
  N'altra variante de ła marca tipogràfega de Aldo Manuzio

El só bomò, festina lente ("affréttati con calma"), el ze aparìo par ła prima volta inte'l 1498 inte ła dedica de łe òpare de Angelo Poliziano, mentre inte'l vołume segondo dei c.d. Poetae Christiani veteres finìo de stanpar inte'l zunjo 1502 ga conparìo par ła prima volta un sìnboło rafegurante n'ancora co un dolfin, imàzene che'l Manuzio el gaveva recavà da n'antiga moneda romana che ghe zera stà donà da Pietro Bembo: l'ancora ła stava aponto a indegar ła sołidità, el dolfin ła vełosità, dando cusì na raprezentasion fegurada de'l só bomò.

L'ancora aldina ła ze ła pì famoza marca tipografega inte ła storia de ła stanpa.

Inovasion

El contributo fursi pì senjifegadivo de Aldo Manuzio a ła moderna cultura de ła scritura el ze stà ła definitiva sistemasion de ła pontezadura: el ponto cofà sarada de parìodo, ła virgoła, l'apostrofo e l'acento inpiegài par ła prima volta inte ła só forma odierna, nonché de l'invension de'l ponto e virgoła. A ze desconparìo invese el "ponto mòbiłe", doparà da Aldo par serar łe fraze interne a'l parìodo.

Manuzio el ze considarà anca l'inventor de'l carater corsivo (corsivo itàłego o aldino), che'l se reciamava a ła scritura carolina ałora retenjùa de èpoga romana, e doparà par ła prima volta inte'l 1501 par ła só edision de Virgilio e po inte'l 1502 inte ła só edision de Dante (el corsivo el se ciama italique in franseze e italics in ingleze propio a cauza de ła só orìzene inte ła tipografia venesiana de Manuzio). Ezecudor de 'sto primo corsivo A ze stà l'insizor de l'ofisina de Aldo, Francesco Griffo.

Par i só vołumi, Aldo el ga introduzesto, inte l'editoria de cultura, el cusìdito formado in otavo (fin a chel tenpo uzà soło in tałune oparete a carater rełigiozo), desconpanjo par łe só picołe dimension dei manoscriti e dai incunaboli de l'època par ła só manezevołesa, e trasportabiłità, che łe ghe n'a fato de łe aldine scuazi un precursor dei łibri da scarseła dei zorni nostri. El novo formado el ze stà presto adotà in tuta Europa. Aldo el ze stà anca el primo a stanpar un łibro co i fogi numarà so entranbe łe fasade (recto e verso), overosipia co numarasion par pàzene.

Speta ancora ad Aldo Manuzio el merito de aver publegà el primo catałogo de łe propie edision greghe (1498) drioman azornà co łe sucesive òpare łatine e volgari (1503-13). Inte i catałoghi A se cata notisia dei argomenti tratài inte i łibri, trascrivendoghene i capitołi e fornindo apresamenti ełozativi revardo ła vałidità de l'òpara.

Aldo Manuzio inte ła łetaradura e inte altri media

Inte'l romanzo Il pendolo di Foucault de Umberto Eco (1988) A se descrive l'atività de na sosietà de editoria a pagamento a nome "Manuzio".

Aldo el vien sità inte'l romanzo Mr. Penumbra's 24-Hour Bookstore (Il segreto della libreria sempre aperta) de Robin Sloan de'l 2012.

El aparise inte l'istoria "Paperino e la stampa" so'l nùmaro 1617 de Topolino.

El aparise inte'l nùmaro 73 de ła cołana «Le storie» de Sergio Bonelli Editore de l’otobre de'l 2018, da'l titoło: Inciso nel sangue.

Muzeo Aldo Manuzio

El só paeze nadałe, Bassiano, el ghe ga dedicà el «Muzeo de łe scriture "Aldo Manuzio"». Ospità inte n'ała de'l sincuesentesco Pałaso Caetani, el Muzeo, reałizà in cołaborasion co l'Università La Sapienza de Roma, el ze stà inaugurà inte'l 2009.

Epistołario

• Lettere prefatorie a edizioni greche, a cura di Claudio Bevegni, con un saggio introduttivo di Nigel Wilson, Milano, Adelphi, 2017
• Lettere e documenti, a cura di Armand Baschet e Matteo Noja, Milano, La vita felice, 2018

Bibliografia

• Parte di questo testo proviene dalla relativa voce del progetto Mille anni di scienza in Italia, pubblicata sotto licenza Creative Commons CC-BY-3.0, opera del Museo Galileo - Istituto e Museo di Storia della Scienza (home page)
• Scritti sopra Aldo Manuzio, Firenze, Olschki, 1955.

• M. Battistini e S. Zuffi, Capolavori della mente: Manuzio, Leonardo, Torricelli, Ferraris, Marconi, Milano, Electa, 2002, ISBN 88-435-9830-9
• L. Braida, Stampa e cultura in Europa, Roma-Bari, Laterza, 2003, ISBN 88-420-6031-3
• M. Brunetti, L'Accademia Aldina, in "Rivista di Venezia", VIII, 1921, pp. 417–31
• Roberto Calasso, L’impronta dell'editore, Piccola Biblioteca Adelphi, ISBN 9788845927744
• D. Casagrande, Aldo e il suo mondo, verso e dopo il Polifilo, in Miscellanea marciana, vol. XIII, 1998, pp. 15-27, SBN IT\ICCU\VEA\0110201.

• C. Castellani, La stampa in Venezia dalla sua origine alla morte di Aldo Manuzio seniore: ragionamento storico, 1889, F. Ongania, Venezia, SBN IT\ICCU\LIA\0236012.

(ristampa anastatica: Trieste, Lint, 1973, SBN=IT\ICCU\RAV\0219002)

• A. Cataldi Palau, Gian Francesco d'Asola e la tipografia aldina: la vita, le edizioni, la biblioteca dell'asolano, Genova, Sagep, 1998, ISBN 88-7058-679-0
• Collectanea Manutiana. Studi critici su Aldo Manuzio, a cura di Pier Davide Accendere e Stefano U. Baldassarri, Firenze, Le lettere, 2017
• (EN) Martin Davies, Aldus Manutius. Printer and Publisher of Renaissance Venice, London, The British Library, 1995.
• M. Dazzi, Aldo Manuzio e il dialogo veneziano di Erasmo, Vicenza, Neri Pozza, 1969, SBN IT\ICCU\SBL\0100711.

• E. De Rover, Per la storia dell'arte della stampa in Italia: come furono stampati a Venezia tre dei primi libri in volgare, in "La Bibliofilia", LV (1953), pp. 107–115
• C. Dionisotti, Aldo Manuzio umanista e editore, Milano, Edizioni il Polifilo, 1995, ISBN 88-7050-218-X.

• Lucien Febvre, H. Martin, La nascita del libro, 1977, Laterza, Roma-Bari.

• M. Ferrigni, Aldo Manuzio, Milano, Alpes, 1925, SBN IT\ICCU\SBL\0732329.

• (EN) H. G. Fletcher III, New Aldine Studies. Documentary Essays on the Life and Work of Aldus Manutius, San Francisco 1988.
• Karl Giehlow, Aldo Manuzio e l'editio princeps degli Hyeroglyphica di Orapollo, in Hieroglyphica, Nino Aragno Editore (2004).
• P. S. Leicht, I prezzi delle edizioni aldine del '500, in "Il Libro e la stampa", anno VI, fasc. III (1912), pp. 74–84
• Martin Lowry, Il mondo di Aldo Manuzio. Affari e cultura della Venezia del Rinascimento, traduzione: Paola Pavarini, Il Veltro, 1984, ISBN 978-88-85015-23-4.

• M. I. Manoussakas, Gli umanisti greci collaboratori di Aldo a Venezia (1494-1515) e l'ellenista bolognese Paolo Bombace, Bologna, Lo scarabeo, 1991, SBN IT\ICCU\RAV\0167786.

• Mardesteig, Aldo Manuzio e i caratteri di Francesco Griffo da Bologna, in "Studi di bibliografia e storia in onore di Tammaro De Marinis", Verona, 1964, vol. III, pp. 105–147
• Alessandro Marzo Magno, L'alba dei libri. Quando Venezia ha fatto leggere il mondo, Milano, Garzanti, 2012, ISBN 978-88-11-68208-0.

• Angela Nuovo, Aldo Manuzio a Los Angeles. La collezione Ahmanson-Murphy all'University of California Los Angeles, in JLIS.it, vol. 7, nº 1, Gennaio 2016, pp. 1-24, DOI:10.4403/jlis.it-11426.

• E. Pastorello, L'Epistolario Manuziano: inventario cronologico-analitico (1483-1597), Firenze, Olschki, 1957, SBN IT\ICCU\LO1\0309702.

• (FR) A. A. Renouard, Annales de l'imprimerie des Alde, ou l'histoire des trois Manuce et de leurs éditions, Paris 1834 (III edizione) (I ed. 1803).
• Siegfried H. Steinberg, Cinque secoli di stampa, Piccola biblioteca Einaudi, 1968, EAN 9788806050177
• N. Vacalebre (a cura di), FIVE CENTURIES LATER. Aldus Manutius: Culture, Typography and Philology, Firenze, Olschki, 2018, ISBN 9788822266019
• K. Wagner, Aldo Manuzio e i prezzi dei suoi libri, in La Bibliofilia, LXXVII, 1975, pp. 77-82.

• Dante Colli, Alfonso Garuti e Romano Pelloni, Piccole Capitali Padane, Modena, Artioli Editore, 1996, pp. 79-82, ISBN 88-7792-048-3.

Cataloghi di mostre

• M. Antici (a cura di), Mostra celebrativa di Aldo Manuzio il Vecchio: Civica Biblioteca Luciano Benincasa, Ancona, 2-15 dicembre 1962, Ancona, 1962, BNI 6211396
• L. Bigliazzi (a cura di), Aldo Manuzio tipografo, 1494-1515, Firenze, Octavo F. Cantini, 1994, ISBN 8880300407
• S. Marcon e M. Zorzi (a cura di), Aldo Manuzio e l'ambiente veneziano, 1494-1515, Venezia, Il cardo, 1994, ISBN 8880790161
• N. Vacalebre, "Festina lente". Un percorso virtuale tra le edizioni aldine della Biblioteca Trivulziana di Milano, Milano, CRELEB - CUSL, 2016 , ISBN 978-88-8132-7362
• https://centridiricerca.unicatt.it/creleb-Minimum_24.pdf ;
• Catalogo della mostra virtuale “Festina lente”academia.edu.

• http://aldo.libriantiqui.it/

Repartori bibliografeghi

• A. C. Burgassi, Serie dell'edizioni Aldine per ordine cronologico ed alfabetico, 3ª ed., Firenze, G. Molini, 1803
• L. Donati, Bibliografia aldina, in "La Bibliofilia", LII, ii (1950), pp. 189–204
• A. A. Renouard, Annales de l'imprimerie des Alde ou histoire des trois Manuces et de leurs éditions, Parigi, 1803 (in due tomi, con supplemento del 1812)

Voze corełae

• Aldine
• Antiqua
• Editoria
• Foglia aldina
• Liber Liber, asosiasion culturałe che ła patrosina un prozeto de biblioteca dizitałe intestà ad Aldo Manuzio.
• Paolo Manuzio
• Storia dell'editoria italiana

Altri projeti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Aldo Manuzio
• el detien schemi gràfeghi so

Linganbi foresti

• Manùzio, Aldo, il VecchioTreccani.it – Enciclopedie on line, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana.
• Tammaro De Marinis, MANUZIO, Aldo, il Vecchio, in Ençiclopedia Italiana, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 1934.
• Manuzio, Aldo, in Disionàrio de istòria, Istituto de ła Ençiclopedia Italiana, 2010.
• Manùzio, Aldosapere.it, De Agostini.
• (EN) Aldus Manutius / Aldus Manutius (altra versione)Ençiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
• Mario Infelise, MANUZIO, Aldo, il Vecchio, in Dizionario biografico degli italiani, vol. 69, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 2007.
• Opere di Aldo ManuzioopenMLOL, Horizons Unlimited srl.
• (EN) Opere di Aldo ManuzioOpen Library, Internet Archive.
• (EN) Aldo ManuzioGoodreads.
• (EN) Aldo Manuzio, in Catholic Encyclopedia, Robert Appleton Company.