Vocałe

In fonètega, na vocałe ła ze un fono che'l ga come reałizasion prevałente un vocòide. Ła paroła vocałe ła deriva da'l łatin vocałis, che'l senjìfega "che l'emete voze" o "parlante". Da'l ponto de vista artigołatorio, na vocałe ła ze un son prodoto grasie a ła vibrasion de łe corde vocałe e sensa infrapor pì ostàcołi a'l fruso de l'aria cusì fato resonar. Łe defarente vocałe łe se otien modifegando el resonador, e cuindi co na major o menor vertura de ła boca, co o sensa protruzion de i łàvari, co o sensa pasajo de l'aria da łe fose nazałe, e co ła łengua mesa pì o manco in vanti inte ła cavità orałe.

Tipi de vocałe

Drio łe só caratarìsteghe, łe vocałe łe pol èsar:

• orałe (par ezenpio łe vocałe de l'itałian) o nazałe (par ezenpio [ã] inte ła pronunsia miłaneze o franseze de Milan), a seconda che'l veło pałatin el sia alsà o zbasà, inpedindo o parmetendo el pasajo de l'aria da łe fose nazałe;
• anteriore (par ezenpio [i] o [e]) (dite anca vocałe pałatałe), sentrałe (par ezenpio [a]) o posteriore (par ezenpio [u] o [o]) (dite anca vocałe vełare), a seconda de ła pozision de ła łengua;
• verte (o "base") o ciuze (o "alte"), a seconda de ła pozision de ła łengua inte ła cavità orałe e de ła vertura de ła mandìboła: cuando che ła ze basa ła boca ła ze pì verta, cuando che ła ze alta ła boca ła ze pì serada. A ze posìbiłe oservar defarenti gradi de vertura de łe vocałe: serte łengue (par ezenpio l'àrabo) łe destingue sol che du gradi: vocałe verta /a/, vocałe ciuze /i/ e /u/; l'itałian standard el ga cuatro gradi de vertura: vocałe verta (o basa) /a/, vocałe semiverte (medio-base) /ɛ/ e /ɔ/ (<e> e <o> verte), vocałe semiciuze (medio-alte) /e/ e /o/, vocałe ciuze /i/ e /u/ (el sardo el ga un grado de vertura in manco, sindo sensa łe vocałe <e> e <o> verte, par cuesto ła só pronunsia ła par "cupa" a i itałòfoni; el sisiłian invese el ga du gradi de vertura in manco, sindo privo de łe vocałe <e> e <o> ciuze);
• risàe (o "procheiłe") o mìa risàe ("aprocheiłe"), a seconda che inte l'artigołasion ła intervenja o mìa un risamento de i łàvari. In itałian A ze risàe łe vocałe posteriore (o, ɔ e u) ma A no łe ło ze łe altre. A ghe ze łengue dove che na vocałe anterior ła pol èsar risada (par ezenpio [y] inte ła pronunsia łonbarda o franseze de mur [my:r]), opur na vocałe posterior ła pol no èsar risada (par ezenpio l'ingreze [ʌ] inte ła paroła cup [kʌp]);
• curte o łonghe, a seconda de ła durada. In serte łengue ła łonghesa vocàłica ła pol ver vałor destintivo. Per ezenpio inte'l Miłaneze ła łonghesa vocàłica ła destingue speso l'infinìo de i verbi da'l partisipio pasà: andà "ndar" / andaa "ndà".
• vocałe tòneghe o àtone. Na vocałe ła ze dita tònega cuando che so de eła A casca l'acento e àtona cuando che no ła ze acentada.

Le vocałe łe ze soni prodoti sensa ocruzion a'l fluso de aria. Łe vocałe łe pol èsar schematizàe inte'l triàngoło vocàłego, dove che A se ga come baze ła A che ła ze ła vocałe pì verta e a i lati A ghe ze ła I e ła U che łe ze łe vocałe pì ciuze. So'l parcorso da ła A a ła I A se ga ła E verta e ła E serada, mentre so'l parcorso da ła A a ła U A se ga ła O verta e donca ła O serada. Ła stesa roba ła càpita inte'l trapesio vocàłego soł che a ła baze A gavemo du vocałe: ła A verta e ła A serada.

Vocałe anteriore

Vocałe verte e semiverte

[ a ]: ła ze ła a de gato.

[ ɶ ]: ła ze ła controparte risada de ła [a].

[ æ ]: ła ze l'intermedia tra ła a e ła [ε] e ła ze ła a ingreze de cat.

[ ε ]: ła ze ła e verta itałiana (è) de cartello.

[ œ ]: ła ze ła controparte risada de ła [ε], e ła ze ła eu franseze de jeune.

Vocałe medie

[ e̞ ]: ła ze ła vocałe anterior media no risada.

[ ø̞ ]: ła ze ła varsion risada de e̞.

Vocałe ciuze e semiciuze

[ e ]: ła ze ła e ciuza itałiana (é) de velo.

[ ø ]: ła ze controparte risada de ła [e], ła ze l'intermedia tra ła [œ] e ła y, e ła ze l'eu finałe franseze de meułe e ła ö todesca de schön.

[ i ]: ła ze ła i itałiana de fine.

[ y ]: ła ze ła controparte risada de ła [i], e ła ze ła u franseze de bureau e deja-vu e ła ü todesca de für.

[ ɪ ]: ła ze un vocòide intermedio tra ła [e] e ła [i], artigołada pì verso el sentro, e ła ze ła i ingreze de big.

[ ʏ ]: ła ze ła controparte risada de ła [ɪ].

Vocałe sentrałe

Verte e semiverte

[ ɜ ]: ła ze ła varsion sentrałizada de [ɛ], e ła ze ła ur de purple in ingreze bretànego.

[ ɞ ]: ła ze ła varsion risada de [ɜ].

[ ɝ ]: ła ze ła varsion risà de [ɜ], e ła ze ła ur de purple in ingreze meregan.

[ ɐ ]: ła ze ła varsion verta de [ə], e ła ze ła -er finałe todesca de Theater.

[ ä ]: ła ze ła varsion sentrałe de [a] (mìa ufisiałe ma de dòparo asà frecuente).

Medie

[ ə ]: ła ze ła vocałe àtona sentrałe, e ła ze ła er de butter in ingreze bretànego o ła a finałe de casa in catałan.

[ ɚ ]: ła ze ła varsion risà de [ə], e ła ze ła er de butter in ingreze meregan.

Ciuze e semiciuze

[ ɨ ]: ła ze ła varsion sentrałizada de [i].

[ ʉ ]: ła ze ła varsion sentrałizada de [u]. Ła ze ła varsion risada de [ɨ].

[ ɘ ]: ła ze ła varsion no risada de [ɵ].

[ ɵ ]: ła ze ła varsion sentrałizada de ła [o], e ła ze ła u zvedeze de dum.

Cuazi ciuze

[ ɪ̈ ]: ła ze ła vocałe sentrałe cuazi ciuza no risada.

[ ʊ̈ ]: ła ze ła controparte risada de ɪ̈.

Posteriore

Verte e semiverte

[ ɑ ]: ła ze ła a ma artigołada da dadrìo, a dir pronunsiada da l'ùgoła, e ła ze ła a ingreze de father.

[ ɒ ]: ła ze ła varsion risada de ła [ɑ] e ła ze ła o de hot de l'ingreze bretànego, e ła a ungareze.

[ ʌ ]: ła ze ła varsion no risada de [ɔ] e ła ze ła u ingreze de run.

[ ɔ ]: ła ze ła o verta itałiana de cotto.

Medie

[ ɤ̞ ]: ła ze ła vocałe posterior media no risada.

[ o̞ ]: ła ze ła varsion risada de ɤ̞.

Ciuze e semiciuze

[ ɯ ]: ła ze ła varsion no risada de ła [u], e ła ze ła u in tante łengue orientałe. A se trata de ła łétara turca ı.

[ u ]: ła ze ła u itałiana de succo.

[ ʊ ]: ła ze l'intermedia tra ła o e ła u, e ła ze ła oo ingreze de good.

[ ɤ ]: ła ze ła varsion no risada de [o], e ła ze ła u irlandeze de uladh.

[ o ]: ła ze ła o ciuza itałiana de gola.

Vocałe inte łe sìłabe

Normalmente łe vocałe łe forma el pico o nucleo de na sìłaba, e łe consonante łe ghin forma l'ataco e ła coa. In serte łengue, parò, anca soni che de norma no i ze clasifegài come vocałe i pol formar el nucleo de na sìłaba, come el fono [m] inte ła paroła ingreze prizm ("prizma"), o el fono [r] inte ła paroła ceca vrba ("salgher"). 'Ste partegołare "consonante vocàłeghe" łe se ciama contoidi intensi. De sòłito tuti i segmenti che i forma el nucleo de na sìłaba i ze ciamài "vocałe", e ciaramente drio 'sto criterio foni come cuełi sitài sora i sarìa, almanco fonołozegamente, vocałe. A se note in tuti i modi che i sołi foni che i pol formar el nucleo de na sìłaba i ze i vocoidi e i contoidi sonoranti.