Vocałe

'Sto artìcoło el 'é scrito doparando ła grafìa dita DECA

In fonètega, na vocałe ła ze un fono che'l ga come reałizasion prevałente un vocòide. Ła paroła vocałe ła deriva da'l łatin vocałis, che'l senjìfega "che l'emete voze" o "parlante". Da'l ponto de vista artigołatorio, na vocałe ła ze un son prodoto grasie a ła vibrasion de łe corde vocałe e sensa infrapor pì ostàcołi a'l fruso de l'aria cusì fato resonar. Łe defarente vocałe łe se otien modifegando el resonador, e cuindi co na major o menor vertura de ła boca, co o sensa protruzion de i łàvari, co o sensa pasajo de l'aria da łe fose nazałe, e co ła łengua mesa pì o manco in vanti inte ła cavità orałe.

Tipi de vocałe

Drio łe só caratarìsteghe, łe vocałe łe pol èsar:

• orałe (par ezenpio łe vocałe de l'itałian) o nazałe (par ezenpio [ã] inte ła pronunsia miłaneze o franseze de Milan), a seconda che'l veło pałatin el sia alsà o zbasà, inpedindo o parmetendo el pasajo de l'aria da łe fose nazałe;
• anteriore (par ezenpio [i] o [e]) (dite anca vocałe pałatałe), sentrałe (par ezenpio [a]) o posteriore (par ezenpio [u] o [o]) (dite anca vocałe vełare), a seconda de ła pozision de ła łengua;
• verte (o "base") o ciuze (o "alte"), a seconda de ła pozision de ła łengua inte ła cavità orałe e de ła vertura de ła mandìboła: cuando che ła ze basa ła boca ła ze pì verta, cuando che ła ze alta ła boca ła ze pì serada. A ze posìbiłe oservar defarenti gradi de vertura de łe vocałe: serte łengue (par ezenpio l'àrabo) łe destingue sol che du gradi: vocałe verta /a/, vocałe ciuze /i/ e /u/; l'itałian standard el ga cuatro gradi de vertura: vocałe verta (o basa) /a/, vocałe semiverte (medio-base) /ɛ/ e /ɔ/ (<e> e <o> verte), vocałe semiciuze (medio-alte) /e/ e /o/, vocałe ciuze /i/ e /u/ (el sardo el ga un grado de vertura in manco, sindo sensa łe vocałe <e> e <o> verte, par cuesto ła só pronunsia ła par "cupa" a i itałòfoni; el sisiłian invese el ga du gradi de vertura in manco, sindo privo de łe vocałe <e> e <o> ciuze);
• risàe (o "procheiłe") o mìa risàe ("aprocheiłe"), a seconda che inte l'artigołasion ła intervenja o mìa un risamento de i łàvari. In itałian A ze risàe łe vocałe posteriore (o, ɔ e u) ma A no łe ło ze łe altre. A ghe ze łengue dove che na vocałe anterior ła pol èsar risada (par ezenpio [y] inte ła pronunsia łonbarda o franseze de mur [my:r]), opur na vocałe posterior ła pol no èsar risada (par ezenpio l'ingreze [ʌ] inte ła paroła cup [kʌp]);
• curte o łonghe, a seconda de ła durada. In serte łengue ła łonghesa vocàłica ła pol ver vałor destintivo. Per ezenpio inte'l Miłaneze ła łonghesa vocàłica ła destingue speso l'infinìo de i verbi da'l partisipio pasà: andà "ndar" / andaa "ndà".
• vocałe tòneghe o àtone. Na vocałe ła ze dita tònega cuando che so de eła A casca l'acento e àtona cuando che no ła ze acentada.

Le vocałe łe ze soni prodoti sensa ocruzion a'l fluso de aria. Łe vocałe łe pol èsar schematizàe inte'l triàngoło vocàłego, dove che A se ga come baze ła A che ła ze ła vocałe pì verta e a i lati A ghe ze ła I e ła U che łe ze łe vocałe pì ciuze. So'l parcorso da ła A a ła I A se ga ła E verta e ła E serada, mentre so'l parcorso da ła A a ła U A se ga ła O verta e donca ła O serada. Ła stesa roba ła càpita inte'l trapesio vocàłego soł che a ła baze A gavemo du vocałe: ła A verta e ła A serada.

Vocałe anteriore

Vocałe verte e semiverte

[ a ]: ła ze ła a de gato.

[ ɶ ]: ła ze ła controparte risada de ła [a].

[ æ ]: ła ze l'intermedia tra ła a e ła [ε] e ła ze ła a ingreze de cat.

[ ε ]: ła ze ła e verta itałiana (è) de cartello.

[ œ ]: ła ze ła controparte risada de ła [ε], e ła ze ła eu franseze de jeune.

Vocałe medie

[ e̞ ]: ła ze ła vocałe anterior media no risada.

[ ø̞ ]: ła ze ła varsion risada de e̞.

Vocałe ciuze e semiciuze

[ e ]: ła ze ła e ciuza itałiana (é) de velo.

[ ø ]: ła ze controparte risada de ła [e], ła ze l'intermedia tra ła [œ] e ła y, e ła ze l'eu finałe franseze de meułe e ła ö todesca de schön.

[ i ]: ła ze ła i itałiana de fine.

[ y ]: ła ze ła controparte risada de ła [i], e ła ze ła u franseze de bureau e deja-vu e ła ü todesca de für.

[ ɪ ]: ła ze un vocòide intermedio tra ła [e] e ła [i], artigołada pì verso el sentro, e ła ze ła i ingreze de big.

[ ʏ ]: ła ze ła controparte risada de ła [ɪ].

Vocałe sentrałe

Verte e semiverte

[ ɜ ]: ła ze ła varsion sentrałizada de [ɛ], e ła ze ła ur de purple in ingreze bretànego.

[ ɞ ]: ła ze ła varsion risada de [ɜ].

[ ɝ ]: ła ze ła varsion risà de [ɜ], e ła ze ła ur de purple in ingreze meregan.

[ ɐ ]: ła ze ła varsion verta de [ə], e ła ze ła -er finałe todesca de Theater.

[ ä ]: ła ze ła varsion sentrałe de [a] (mìa ufisiałe ma de dòparo asà frecuente).

Medie

[ ə ]: ła ze ła vocałe àtona sentrałe, e ła ze ła er de butter in ingreze bretànego o ła a finałe de casa in catałan.

[ ɚ ]: ła ze ła varsion risà de [ə], e ła ze ła er de butter in ingreze meregan.

Ciuze e semiciuze

[ ɨ ]: ła ze ła varsion sentrałizada de [i].

[ ʉ ]: ła ze ła varsion sentrałizada de [u]. Ła ze ła varsion risada de [ɨ].

[ ɘ ]: ła ze ła varsion no risada de [ɵ].

[ ɵ ]: ła ze ła varsion sentrałizada de ła [o], e ła ze ła u zvedeze de dum.

Cuazi ciuze

[ ɪ̈ ]: ła ze ła vocałe sentrałe cuazi ciuza no risada.

[ ʊ̈ ]: ła ze ła controparte risada de ɪ̈.

Posteriore

Verte e semiverte

[ ɑ ]: ła ze ła a ma artigołada da dadrìo, a dir pronunsiada da l'ùgoła, e ła ze ła a ingreze de father.

[ ɒ ]: ła ze ła varsion risada de ła [ɑ] e ła ze ła o de hot de l'ingreze bretànego, e ła a ungareze.

[ ʌ ]: ła ze ła varsion no risada de [ɔ] e ła ze ła u ingreze de run.

[ ɔ ]: ła ze ła o verta itałiana de cotto.

Medie

[ ɤ̞ ]: ła ze ła vocałe posterior media no risada.

[ o̞ ]: ła ze ła varsion risada de ɤ̞.

Ciuze e semiciuze

[ ɯ ]: ła ze ła varsion no risada de ła [u], e ła ze ła u in tante łengue orientałe. A se trata de ła łétara turca ı.

[ u ]: ła ze ła u itałiana de succo.

[ ʊ ]: ła ze l'intermedia tra ła o e ła u, e ła ze ła oo ingreze de good.

[ ɤ ]: ła ze ła varsion no risada de [o], e ła ze ła u irlandeze de uladh.

[ o ]: ła ze ła o ciuza itałiana de gola.

Vocałe inte łe sìłabe

Normalmente łe vocałe łe forma el pico o nucleo de na sìłaba, e łe consonante łe ghin forma l'ataco e ła coa. In serte łengue, parò, anca soni che de norma no i ze clasifegài come vocałe i pol formar el nucleo de na sìłaba, come el fono [m] inte ła paroła ingreze prizm ("prizma"), o el fono [r] inte ła paroła ceca vrba ("salgher"). 'Ste partegołare "consonante vocàłeghe" łe se ciama contoidi intensi. De sòłito tuti i segmenti che i forma el nucleo de na sìłaba i ze ciamài "vocałe", e ciaramente drio 'sto criterio foni come cuełi sitài sora i sarìa, almanco fonołozegamente, vocałe. A se note in tuti i modi che i sołi foni che i pol formar el nucleo de na sìłaba i ze i vocoidi e i contoidi sonoranti.