Derito
El derito o dirito l'è un union de prinçipi e norme, xeneralmente ispirai da idee de ordane e justisia, che łe regoła łe rełasion intrà i omani in ogni socetà e che tuti i ga da rispetare. L'insieme dei prinçipi jurideghi e łe regołe de un determinà stato l'è ciamà leje. La leje l'è anca na siensa sociałe che ła studia, interpreta e sistema l'ordinamento parché'l vegna aplicae in manjiera justa. La leje ła ga un lingambo streto co ła pułìtega, economia e istoria e ła xe inte el mexo dei conplesi de l'omo par dire coretamente cosa che xe justo.
Storego
[canbia | canbia el còdaxe]Orixane
[canbia | canbia el còdaxe]El derito no ła xe na invension de ła nostra spece Homo sapiens, ma ghemo da tornar indrio de racuanti ani, fin a catar i nostri antenai el Homo heidelbergensis che intorno a 350.000 e 450.000 ani fa i ghea inventà i prinçipi del derito. El Homo heidelbergensis par mantenjere stabiłità drento i grupi, el formava grupi da oto a vinti persone parché se i fuse stai pì grandi i garia creà tension interne e a ła fin i se saria dividesti. Sibèn che se se tołeva ste mixure onde evitar problemi, inte i grupi formai da na ventina de persone ghe jera xente che ła jera sta butada fora, parché, st'ultimi, i tegneva conportamenti che ndava contro el intarese del grupo: i robava, i barufava, i jera jełoxi, tuti conportamenti de mancansa d'educasion che i justifegava l'escluxion dal grupo. Sto atejamento inte el cuałe vegnea sansionà asion de małeducasion, el xe ła baxe grexa che da sta cuà xe cresuo e se gà xviłupà el derito.
El xviłupo
[canbia | canbia el còdaxe]Inte el dì de uncò
[canbia | canbia el còdaxe]
Prinçipałi soto-disipline
[canbia | canbia el còdaxe]Come par tute chełe altre siense soçałi, se xe sołiti a dividare el dirito so na serie de disipline difarenti, sìbèn sta divixion no ła gapia da intendarse in senso asołuto, ma doparada par pratiçità. El confin intrà el Dirito publico e el dirito privà el jera xà prexente ai tenpi dei primi juristi romani.
Le prinçipałi distinsion del dirito łe xe:
- el dirito pubbłico, el se ocupa dei raporti intrà el Stato o altri enti publeghi e sojeti (publeghi o privai che i sia) co el stato e altri enti publeghi i ajise "'ius iuris'" e de conseguensa i dopara un podere par ła tutełe de un intarese publego, seguendo na prosedura scrita inte na leje o un regolamento. El Stato e i enti publeghi i połe anca laorare"'iure imperii" o sia i dopara na forsa publega par far in manjiera che un prençipio juridego, un provedimento o un ordine el vegna realmente rispetà dai privai.
- ił dirito penałe, l'è cheła parte del Dirito publego che el prevede l'aplicasion de sansion penałi par chi che fa reati, come ł'ordinamento giuridico prevede.
- ił dirito priva, la xe cheła parte del dirito che ła regola i raporti intrà sojeti privai e sojeti publeghi, co st'ultimi i laora in "'iure privatorum'", o sia come se i fuse sojeti privai, sensa far ricorso ai so poderi publeghi par ła protesion del intarese publego.
- ił dirito civiłe, branca deł dirito priva, xhe'l regoła i raporti intrà privai in determinae materie;
- ił dirito bełego, a łivełło nasionałe o internasionałe – che łe dixe cuałe condotta ga da vere łe parti in guera.
- ił dirito internasionałe, ła xe cheła branca sel dirito che regoła i fenomani xurideghi intrà sojeti de ordinamenti difarenti, ambedò dotai de sovranità, che i ajìse come sojeti propi so ła baxe dei tratai internasionałi che i ghin regola l'existensa, łe conpetense e i modi de intervegnere (i tratai internasionałi i vincoła sołi i stati che łi ga firmài, anca se łe organixasion internasionałi łe serca de obligare tuti i stati a ła so autorità, anca grasie a ła forsa dei stati pì potenti). El njien a so volta divixo in altre disipline speçifeghe.
Le fonte xurideghe
[canbia | canbia el còdaxe]Fonte del derito
[canbia | canbia el còdaxe]Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Fonti deł dirito. |
- Fonte nazionałi:
- Costitusion: leje fondamentałe de un moderno Stato de dirito;
- łeje ordinaria;
- Decreti łeje: ati goernadivi fati co ghe xe na cuestion che ła ga da vere un rapido intervento.
- Decreti łejixłativi: ati goernadivi so dełega del parlamento che dixe i prinçìpi e łe indicasion de baxe che el goerno ga da seguir inte el pore ła leje.
- Regołamenti;
- Fonte internasionałi: norme tolte in adosion da un union de Stati, in baxe a uno o pì acordi internasionałi, unii inte na organixasion soranasionałe, che łe sta sora a łe leji de ogni stato che ghe fa parte. I xe ciamai tratati o acordi.
- par i Stati che fa parte de ła Union Eoropea:
Disipline temateghe
[canbia | canbia el còdaxe]Altre disipline omanisteghe łe se intaresa al derito, ma sensa vere un conportamento stretamente legałe.
- L'anałixi economega de ła leje, che ła serca de vardare se na leje ła xe sostegnìbiłe o no, faxendo "oro" de algune teorie inprestae da l'economia.
- La soçołoxia del derito che ła studia ła leje come fenomano sociałe.
- La fiłoxofia del derito ła studia baxi e definision de conçeti legałi come el derito, ła leje o stato.
- La istoria de ła leje studia ła leje vardandoła co na esperiensa storega, co łe so costanti e ła so evołusion.
- L'antropołoxia legałe ła studia i fenomani legałi in manjiera culturałe, sociałe e sinbołego.
- La zeografia del derito ła studia ła leje inte el so raporto col spasio andove la laora.
Varda anca
[canbia | canbia el còdaxe]- Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so derito
- el detien schemi gràfeghi so
Controło de autorità | LCCN (EN) sh85075119 · GND (DE) 4048737-4 · BNE (ES) XX526381 (data) |
---|