Varda el testo de Bazéłega de San Marco

{{Infobox de Infrastrutura}}
[[Imàjine:Basilique Saint Marc.jpg|right|350 px|thumb|Ła Baxełega de San Marco]]
Ła '''Baxełega de San Marco a Venesia''' ła xe ła Ceza più famoxa del caòłogo vèneto. Ła xe el pì conosuo exenpio de architetura [[inpero bizantin|bixantina]] in [[Itałia]]. Ła xe fasada su [[Piasa San Marco]] e ła xe tacada e cołigada al [[Pałaso Dogal]]. Ła xe anca ła sede del Patriarca de [[Venesia]] dal [[1807]] e ła contien el cadàvere de [[Marco vanxełista|San Marco]] Vangełista.

Ła prima Ceza dedicada a San Marco ła xe stada un edifisio de poco tenpo edifegà indove ancuo se cata el Pałaso Dogal. Inte el [[828]] co i mercanti venesiani i ga cronpà łe rełiquie de San Marco Vangełista da [[Ałesandria d'Egito]]. Sto edifisio el xe stà sostituìo da na nova Ceza catda inte el łogo de ancuo e tirada su 'ntel'[[832]]. Parò ła xe 'ndada a fogo durante na rebelion inte el [[976]] e ła xe stada, donca, tirada su de novo inte el [[978]]. Ła baxe de ła baxełega de ancuo ła vien fora dal [[1063]]. El texoro del saco de [[Istanbul|Costantinòpołi]] durante ła [[Cuarta Croxada|Quarta Crociada]] ła ga richio ła baxełega e ła ga dà aredi de grando prestixo, intrà i quai i famoxi cavałi de bronxo chei vien dal'ipòdromo de ła cavedal del'Inpero Roman d'Oriente e che ancuo i xe mesi inte el muxeo de ła baxełega. Sora el portaò magior ghe xe reprodusion dei orixenałi. Sul lai a drita se cata do piłastri łavorai par ben chei vien da ła [[Baxełega de San Polieucto]].

== Istoria ==
=== L'edifegasion ===
[[Imàjine:Basilica de San Marco.jpg|right|320 px|thumb|Baxełega de San Marco, vista dal Canpanièl]]
Ła prima Ceza dedicada a San Marco, vosùa da [[Giustiniano Partecipazio]], ła xe stada tirada su tacada al Pałaso Dogal 'ntel'[[828]] par ospitar łe rełiquie de San Marco robae, secondo ła tradision, a [[Ałesandria d'Egito|Lisandria d'Egito]] da dó mercanti venesiani: Buono da Małamoco e Rustico da Torseo. Sta Ceza qua ła ga sostituìo ła [[cappeła pałatina]] de prima, dedicada al santo bizantin [[San Tòdaro de Amasea|Tòdaro]], tirada su a ocio indove ancuo ghe xe ła piaseta dei leóni, a nord de ła baxełega de San Marco. Anca el primo [[Canpanièl de San Marco]] el xe del [[IX secolo|IX sècoło]].

Su ła prima Ceza di San Marco daspò un fià ghe xe stada fata na nova, catada inte el łógo de ancuo e edifegada 'ntel'[[832]]; sta qua parò ła xe 'ndada a [[fógo]] durante na revolta inte el [[976]] e ła xe stada eora tirada su de novo inte el [[978]] da [[Piero Orseolo I]]. Ła baxełega de ancuo ła xe n'altra re-edifegasion (scomensada dal [[doxe]] [[Domenico Contarini]] inte el [[1063]] e mandada vanti da [[Doménego Selvo|Domenico Selvo]] e [[Vidal Falier]]) chel ga recalcà bastansa fedelmente ła grandesa e ła forma del'edifisio prima. Ła nova consacrasion ła xe stada fata inte el [[1094]]; ła lexenda ła dixe che inte el steso ano i ga pescà fora da na cołona de ła baxełega el corpo del santo, chel gera stà sconto co i łavorava e i se eo ga desmentegà. N'altro incendio el ga colpìo ła baxełega inte el [[1231]].

=== Ła decorasion ===
Ła maravegioxa decorasion a [[moxaico|moxaisi]] doreti del drénto de ła baxełega ła xe xa squaxi conpletada a ła fin dal [[XII secolo|XII sècoło]]. Prima de ła metà del [[XIII secolo|Doxento]] ła xe stada fata l'intrada (el ''[[nartece]]'' chel girava datorno tuto el braso osidental, creando łe considion bone par tirar su ła fasada. Infati prima el fora el gera co [[quareło|quarełi]] a vista, come inte ła [[Domo de Muran|baxełega de Muran]]).

[[Imàjine:Venice – The Tetrarchs 03.jpg|right|200 px|thumb|I ''[[Monumento ai Tetrarchi|Tetrarchi]]'']]
I sècołi daspò i ga visto ła baxełega richirse sénpre de più co [[cołona|cołone]], [[frixo|sfrixi]], [[màrmaro|màrmari]], [[scultura|sculture]], [[oro|ori]], portai a Venesia su łe nave dei mercanti. de frecuente el gera material łevà via da antighi edifisi butai xó. In particołar, quei chei ga tolto svałixando [[Istanbul|Costantinopoli]] inte el corso de ła [[Cuarta Croxada|Quarta Crociada]] ([[1204]]) el ga richìo el texoro de ła baxełega e da aredi de grando vałor.

=== I ùltimi intervénti ===
Inte el Doxento, co i łavorava par strasformar l'aspeto de ła piasa, łe [[cùpoła|cùpołe]] łe xe stae alsae co tècneghe de edifegasion [[arte bizantina|bizantine]] e [[fatìmidi|fatìmide]]: ste qua łe xe struture de legno recoverte da łastre de pionbo sora łe cùpołe orixenałi più antighe, su łe cuałi se cata ła covertura de moxàisi che se varda da drénto. Soło inte el [[XV secolo|XV sècoło]], co ła decorasion de ła parte alta de łe fasade, i ga da l'aspeto che el fora de ła baxełega el ga ancuo; sta qua, anca daspò tuti sti łavori, no ła xe un insieme coerénte e ùnego de tute łe esperiénse de arte che łe ga influensà ła durante i sècołi.

A ła fin i xe stai reałixai el Batistero e ła Capeła de [[San Doro de Chio]] ([[XIV secolo|XIV sècoło]]), la sagrestia ([[XV secolo|XV]]) e ła Capeła Zen ([[XVI secolo|XVI]]). Inte el [[1617]], co ła sistemasion de do altari drénto, se pol dir che ła baxełega ła sia fata.

=== Łe figure ciave ===
In quanto ''céxa de Stato'', ła baxełega ła gera gestia dal [[doxe]] e miga dal [[patriarca]], chel gavéva ła sóa càtedra inte ła [[céxa de San Piero (Venesia)|céxa de San Piero]]. El doxe steso el sełieva un clero dogal guidà dal primicerio. Soło dal [[1807]] San Marco ła xe deventada ufisialmente [[catedral]].

L'aministrasion de ła baxełega ła gera fidada a un inportante magistradura de ła [[Republica de Venesia|Repùblica de Venesia]], i [[Procuratori de San Marco]], chei gaveva come séde łe [[Procuratie]]. Tuti i łavori de edifegasio e de consada i geran manixai dal [[proto]]: anca grandi architeti come [[Jacopo Sansovino]] e [[Baldassarre Longhena]] i ga avùo sta carga. Procuratóri de San Marco e proto i existe oncora ancuo e i svolxe par il patriarcato i stési łavori de na volta.

== Fora ==
Da fora, divixo in tre desferénti registri — pian soto, terasa, cùpołe — ła preval ła łarghesa, perché inte na sità come Venesia, che ła se puxa su un teren sabioxo, i tirava su i edifisi più in larghesa, dal pexo più equiłibrà.

Ła xe infato łonga 76,5 metri e łarga 62,60 (al [[transeto]]), mentre ła [[cùpoła]] sentral ła xe alta 43 metri (28,15 drénto).

=== Ła fasada ===
[[Imàjine:San Marco part..jpg|right|250 px|thumb|Un particołar]]
[[Imàjine:San Alipio facade door of Saint Mark's Basilica of Venice.jpg|right|250 px|thumb|''Traslasion del corpo de San Marco', XIII sècoło, portal de Sant'Alipio]] 
Ła fasada de màrmaro ła xe del XIII sècoło. Ghe xe stai mési drénto [[moxaico|moxaisi]], basoriłievi e na granda quantità de material de spogio de ogni tipo. Sta roba ła ga da ła caraterìstega połìcroma, che ła se smisia coi conplesi efeti de ciaroscuro cauxai da łe verture pien de forme e al xógo dei vołumi. Łe dó porte de intrada ai estremi łe xe stae reałixae co [[Tìnpano (architetura)|tìnpani]] a [[arcada inflesa]], de ciara ispirasion [[àrabi|àraba]], forse vosùe anca par recordar [[Ałesandria d'Egito|Lisandria d'Egito]], indove el gera capità el [[martirio]] de San Marco.

Łe porte de [[bronxo]] łe vien da ténpi desferénti: a sud ła ''Porta de San Clemente'' ła xe bizantina e ła xe del'XI sècoło; quea sentral, de produsion inserta, ła xe del XII sècoło; łe porte secondarie łe xe più de daspò e łe xe decorae secondo un gusto par l'antigo. Inte ła fasada al lai sud in antico se verxeva ła Porta da Mar, l'intrada cataad visin al Pałaso Dogal e al moło, dal qual se 'ndava drénto Venesia.

Intrà i moxaisi de ła fasada, l'ùnego restà dei orixenałi del doxento el xe queo sora del primo [[portal]] a sanca, el portal de Sant'Alipio, chel raprexenta l'intrada del corpo de [[Marco vanxełista|San Marco]] inte ła baxełega come che el gera eora. I altri, danegiai, i xe stai refati infrà el [[XVII secoło|XVII]] e'l [[XIX secoło|XIX sècoło]] mantegnéndo i sogeti orixenałi, che, sénsa considerar el moxaico sora el portal sentral, i ga tuti come sogeto prinsipale el corpo del santo, i mercanti venesiani che, visin [[Ałesandria d'Egito|Lisandria d'Egito]] inte el [[829]], i eo ga catà, co el xe rivà in sità e ła depoxision.

Ła [[łuneta]] del portal sentral ła xe decorada secondo l'usansa tipegamente osidental ai ténpi [[Arte romànega|romàneghi]], co un ''Giudisio universal'', cornixà da tre arcade scolpìe de desferénti dimension, che i conta de na serie de ''Profeti'', de ''Virtù sacre e siviłi'', de ''Ałegorie dei méxi'', dei ''Mestièri'' e de altre sene simbòłeghe co anemałi e puti ([[1215]]-[[1245]] a ocio). Sti riłievi qua i smisia ełementi orientałi e del [[romànego lonbardo|romànego padan]] (come łe òpere de [[Wiligelmo]]), ma i xe stai reałixai da maestri del posto.

Da łe arcade inflese del'órdene de sora, decorai in stiłe [[gòtego]] fiorìo, łe statue de łe [[Virtù cardinałi]] e [[Virtù teołogałi]], quatro santi guerièri e San Marco i vegia su ła sità. 'Ntel'arcada del fenestron sentral, soto San Marco, el ''[[Leon de San Marco|Leon ałà]]'' el mostra el łibro co łe parołe ''"Pax tibi Marce Evangelista meus"''.

=== Ła quadriga ===
[[Imàjine:Quadriga Venice.JPG|thumb|250px|Le copie della ''Quadriga'']]
Infrà łe òpere che łe xe rivae da [[Istanbul|Costantinopoli]], ła più famoxa ła xe quea dei cavałi de bronxo doreto e arxentà, del qual no savémo l'orìxene<ref>L'òpera, tribuìa a [[Lisipo]], ła vegniva da [[Delfi]], indove ła gera stada posta dai abitanti de [[Rodi]] come ex voto par ła łiberasion dal'asedio de [[Demetrio Poliorcete]] inte el [[304 v.C.|304 a.C.]] Ła gera stada łogada 'ntel'Ipòdromo par festixar ła vitoria de [[Costantin]], e ła xe stada portada a Venesia da [[Enrico Dandolo]] inte el [[1204]] (cfr. [http://www.uni-koeln.de/phil-fak/ifa/zpe/downloads/1999/126pdf/126095.pdf I cavałi de San Marco e i ''Lithica'' òrfisi])</ref>, chei xe stai tolti via dai Venesiani, durante ła [[quarta crociada]] dal'[[Ipòdromo de Costantinopoli]], ła cavedal del'[[Inpero roman d'Oriente]] e posti sora del portal sentral de ła baxełega. De łe parece quadrighe che łe decorava i [[Arco trionfal|archi trionfałi]] dei ténpi antighi, sta qua ła xe l'ùnego exenpio che ghe resta al mondo. Daspò el longo restoro scomensà inte el [[1977]], i cavałi de San Marco ancuo i xe serai inte el Muxeo de San Marco drénto ła baxełega, sostituìi su ła balconada da copie.

=== I cormełi Acritani ===
Rivai a [[Venesia]] anca sti qua durante i ténpi de łe [[crociade]], posti vanti al lai de sanca de ła [[baxełega]] propio visin a ła Porta de ła Carta, antiga intrada par i archivi de stato de ła [[Republica de Venesia|Serenìsima]], ghe xe dó cormełi che i vien da ła [[baxełega de San Polieucto]], portai via par nave da [[San Zuane d'Acri]], dal qual salta fora el nome. Ła sóa poxision inte el panorama de ła Piaseta, che ła sénbra insensada, ła xe cusì perché ghe gera masa decorasion che i venesiani i gaveva tolto durante łe crociade: a sti qua i cormełi i ghe piaxeva par el só vałor, dónca i xe stai mési in mexo a ła piaseta indove i pol eser visti ben. Łavorai par ben, sti qua i prexenta caraterìsteghe [[sasànidi|sasànide]] come pìcołe palme ałae, paóni, ua, fati co ciaresa distributiva e precixion màsima; i raprexenta na de łe prime evidénse che anca decorasion dal'oriente łe gera drio rivar inte el arte osidental.

=== I tetrarchi ===
{{varda anca|Monumento ai Tetrarchi}}
Òpera che ła podria èser del [[III sècoło]], strasportada a [[Venesia]] daspò el [[Quarta crociada|sacchegio de Costantinopoli]] del [[1204]]. Ła figura, in un bloco de [[pòrfido]] roso dal'alteza de, a ocio, 130&nbsp;cm, i "tetrarchi", chei gera i dó cesari e i dó augusti (un cesare e un augusto par ogni parte inte ła quae l'[[inpero Roman|inpero roman]] el xe stà divixo dal'inperador [[Dioclesian]] co ła sóa reforma). I istòreghi i xe oncora drio discuter su qual de łe dó [[tetrarchia|tetrarchie]] ła scultura ła se riferisa.

Na lexenda popołar ła vol invese che sta scultura ła sia quea de quattro ładroni ciapai dal Santo de ła baxełega méntre i robava el sóo texoro sconto drénto e chei xe stai da eo pierifegai e daspò murai al lai de ła [[Porta de ła Carta]] dai venesiani, propio al'àngoło del Texoro.

== El nartece ==
El nartece, co ła sóa łuxe smorsada, el prepara el vixitator al'atmosfera scura del drénto doreto, come l'Antigo Testamento raprexentà dai moxaisi de ła sofita el prepara al Vanxeło figurà in baxełega. I sogeti prinsipałi i xe ła ''Gènexi'' e intramexi de łe vite de ''Noè'', ''Abramo'', ''Isepo'', ''Moisè''. Ancuo l'intrada ła se conpon de dó anbiénti, in quanto Batistero e Cappeła Zen i xe stai fati seràndoghe el lai sud.

== Drénto ==
[[Imàjine:Veneto Venezia2 tango7174.jpg|thumb|200px|Ła cùpoła]]
[[Imàjine:Ikonostase2.jpg|thumb|200px|L'iconòstaxi]]

Ła pianta de ła baxełega ła xe a [[cróxe greca]] co sinque [[cùpoła|cùpołe]] che łe se cata al séntro e łóngo i asi de ła cróxe e racordae da arconi (anca prexenti par exenpio inte ła [[céxa dei Santi Apòstołi (Costantinopoli)|céxa dei Santi Apòstołi]] dei ténpi de [[Giustinian]]). Łe [[navada|navade]], tre par braso, łe xe divixe da cołonati chei se incontra verso i sodi cormełi chei rege łe cùpołe; sti qua i no xe reałixai come bloco ùnego de muraùra ma articołai anca łóri come el mòduło prinsipal: quatro suporti ai vèrtexi de un quadrato, setóri de raccordo revoltai e parte sentral co cupołeta.

I muri fora e drento i xe invese sutiłi, par łexierir el pexo del'edifisio sul dełicà terén venesian, e'i sénbra squaxi diaframi téxi intrà cormeło e cormeło, a reger ła [[ringhiera]] dei [[matronei]]; i no serve miga par reger, ma soło par tanponar. Muri e cormełi i xe conpletamente coverti, inte ła parte soto, co łastre de màrmari de più cołóri. El salizo el ga na covertura de màrmaro desegnà co forme geomètreghe e figure de anemałi co łe tècneghe del'[[opus sectile]] e del'[[opus tessellatum]]. Anca se'l xe sta paréce volte consà, ghe xe oncora trati orixenałi del XII sècoło.

=== Presbiterio ===
Ełeménti de orìxene osidental i xe ła [[cripta]], che ła ferma el suseguitarse de na de łe sinque unità spasiałi, e ła łogasion del'[[altar]], miga al séntro de ła strutura (come inte i ''[[martyrion]]'' bizantini), ma 'nel [[presbiterio]]. Par sta roba i brasi i no xe uguałi, ma sul'ase est-ovest i ga ła navada sentral più granda, creando cusì n'ase longitudinal prinsipal chel porta a véder verso l'altar magior, chel covre i resti de [[Marco vanxełista|San Marco]]. Indrio l'altar magior, girada verso l'[[àbside]], ła xe mésa ła [[Pała d'oro]], che ła xe parte del Texoro de San Marco.

El grupo de cołone istoriàe chei rege el [[ciborio]] sora del'altar magior, łe ga modełi paleocristiani, co ełeménti anca recalcàe, anca se magari canbiai de contesto o de signifegà. Sto ''revival'' qua, chei ga vosùo crear, el xe da cołigar a ła vogia de Venesia de tornar ai ténpi de [[Costantin]] tołéndose l'eredità del<nowiki>'</nowiki>''Imperii christiani'' daspò che ła gaveva ciapà [[Istanbul|Costantinopoli]]. El presbiterio el xe divixo dal resto de ła baxełega da n'[[iconòstaxi]], ispirada a łe Ceze bizantine. Ła xe formada da oto cołone in màrmaro roso brocateło e coronada da n'alto Crocifiso e da statue de [[Pier Paolo dalle Masegne|Pier Paolo]] e [[Jacobello dalle Masegne]], caołavoro de ła scultura gòtega (fin XIV sècoło). Dal presbiterio se intra inte ła sagrestia e a na cexeta del XV sècoło dedicada a San Tòdaro, indove ghe xe n'Adorasion del Banbin de [[Zuan Batista Tiepolo]].

=== Transeto a drita ===
Al'inisio del transeto a drita, cołigà al Pałaso Dogal, se cata l'''[[anbon]] de łe rełiquie'', da indove el doxe 'pena ełeto el se mostrava ai Venesiani. Inte ła navada a sanca i se cata ła ''capeła de [[Papa Clemente I|San Clemente]]'' e l'altar del ''Sacramento''. Qua ghe xe el cormeło inte el qual el corpo di San Marco el xe stà catà, come vien contà inte i interesanti moxaisi de ła navada a drita (da indove se intra inte i anbiénti del Texoro de San Marco).

=== Transeto a sanca ===
Al'inisio del transeto a sanca ghe xe invese l'''anbon dopio'' par ła łetura de łe Scritture; i segue, inte ła navada a drita, ła capeła de [[Piero apostoło|San Piero]] e ła capeła de ła ''[[Madona Nicopeia]]'', n'icona bizantina rivada a Venesia daspò ła Quarta Crociada e ogeto de devosion. Sul lai nord ghe xe łe intrade a ła capeła de San Doro de Chio ed a ła capeła Mascoli.

== I moxaisi ==
[[Imàjine:Narthex Markusdom Schöpfung.JPG|thumb|200px|Ła ''Cùpoła de ła Gènexi'']]
Ła decorasion de mosaisi de ła baxełega ła covre n'arco de ténpo davèro grando, parò, forse, ła ga avùo un progeto unitario e coerénte.

I [[mosxaico|moxaisi]] più antighi i xe quei del'àbside (''[[Cristo pantocrator]]'', fato de novo parò inte el XVI sècoło, e figure de santi e apòstołi) e del'intrada (''Vangełisti''), reałixai a ła fin del'XI sècoło da artisti gresi, sìmiłi ai moxaici, par exenpio, inte el [[domo de Ravena]] o inte ła [[catedral de San Giusto]] a [[Trieste]].

I ''Vangełisti'' forse i decorava l'intrada sentral de ła baxełega oncora prima che el nartece el fuse fato. I altri moxaisi i xe stai xontai a partir da ła seconda parte del XII sècoło da artisti venesiani.

Prinsipalmente l'atrio el prexenta ''Storie del'Antigo testamento'' e łe tre cùpołe sul'ase longitudinal łe ga apoteóxe divine e cristołòxiche, mentre i sói arconi i prexenta sene dei Vangełi.

Ła ''Cùpoła de ła Pentecoste'' ła xe stada reałixada prima de ła fin del XII sècoło, forse riproduxendo łe [[miniatura|miniature]] bizantine de un manoscritto de ła corte bizantina. Ła cùpoła sentral ła xe dita ''de ła Sénsa'', mentre quea sora l'altar magior ''del'Emanuèl'', e łe xe stae decorae daspò quea de ła ''Pentecoste''.

Daspò i se ga mési a far ła ''Cupołeta de ła Gènexi'' del'atrio ([[1220]]-[[1240]], a ocio), seguéndo in maniera fedełe łe iłustrasion de ła ''[[Bibbia Cotton]]'' (altra òpera d'ispirasion paleocristiana).

El [[transeto]] nord, reałixà daspò, el ga ła cùpoła dedicada a [[San Zuane Vangełista]] e ''Storie de ła Vèrxene'' inte i arconi. Queo sud el prexenta ła ''cùpoła de [[San Lunardo de Noblac|San Lunardo]]'' (con altri santi) e, sora ła navada a drita, ''Fati de ła vita de San Marco'. In ste òpere qua e in quee del steso ténpo de ła tribuna i artisti venediani i ghe ga méso sénpre magióri ełementi osidentałi, vegnùi fora dal'arte [[romànico|romànica]] e [[gòtico|gòtica]].

Più tardi i xe stai fati i moxaisi de łe cupołete ''de Iosepo'' e ''de Moisè'', inte el lai nord del'atrio, forse inte ła seconda parte del XIII sècoło, indove se prova efeti maravegióxi co na redusion de łe senografie architetòneghe in funsion de ła narasion. Altri notévołi moxaisi i decora el Batistero, ła Capeła Mascoli e ła Capeła de San Doro.

Łe ùltime decorasion muxive łe xe quee de ła ''Capeła Zen'' (canton sud del'atrio), indove el gavria łavorà de novo un maestro greco de granda bravura.

Paréci moxaisi rovinai i xe stai fati de novo daspò mantegnéndo i sogeti orixenałi. Qualche carton el xe sta reałixà da [[Michele Giambono]], [[Paolo Uccello]], [[Andrea del Castagno]], [[Paolo Veronese]], da [[Tintoretto|Tintoreto]] e dal fio [[Domenico Tintoretto|Domenico]]. [[Tisian Vecelio|Tisian]] e'l [[Padovanino]] i ga invese fato i cartoni par i moxaisi de ła sagrestia.

== Coegamenti che va fòra ==
{{Interprojeto|Basilica di San Marco}}
* [http://www.venetoinside.com/it/basilica_san_marco/ Prenota ła visita a la Baxiica]

== Notasion ==
<references/>
{{Controło de autorità}}

[[Categoria:Bazéłeghe de Venesia‎|Marco]]
[[Categoria:Catedrałi]]