Łéngua ałeutina

Łéngua ałeutina

Tipo	łéngua naturałe e łéngua viva
Parlà in	USA e Rusia
Autòctono de	Ałasca e Isole Pribilof (it)
Parlanti
Totałe	Diałeti çentro-oçidentałi: 60-80 parlanti Diałeti orientałi: 400 parlanti (2010 )
Caratarìsteghe
Scritura	alfabeto latin
Clasifegasion lenguìstega
łéngua umana łéngue èschimo-ałeutiane Aleut (en)
Statuto ofisałe
Lengua ofisałe in	Ałaska (ìzołe Ałeutine, Pribilof e del Comandante)
Còdazi
ISO 639-1	-
ISO 639-2	ale
ISO 639-3	ale
SIL	ale
Glottolog	aleu1260
Linguasphere	60-AA
Ethnologue	ale
UNESCO	163
IETF	ale
Endangered languages	671

L'Ałeutin (Unangam Tunuu) l'è na łèngoa de ła famea eschimo-ałeutina. L'è parlà su łe ìzołe Ałeutine, Pribilof e del Comandante. In tel 2002 ghèra çirca 500 parlanti ałeutin a l'interno de un grupo etnico de 2700 persone.

Diałeti

L'ałeutin l'è da soło co łe łéngue eschimexi in tel grupo eschimo-ałeutin. I prinçipałi grupi de diałeti i'è l'ałeutin oriental, l'atkan e l'attuan.

Drento el grupo oriental se cata i diałeti de l'ìzoła de Unalaska, Belkofski, Akutan, Pribilof, Kashega e Nikolski. El diałeto pribilof el vanta atualmente più parlanti de ogni altro diałeto ałeutin.

El grupo atkan l'include i diałeti de łe ìzołe Atka e Bering.

L'attuan, deso estinguesto, l'ero un diałeto distinto che mostrava influense sia de l'ałeutin oriental che de l'atkan.

Tuti i diałeti i mostra n'influensa łesicałe ruso; anca l'ałeutin de l'ìzoła de Copper el ga adotà tante dexinense inflesionałi ruse.

Gramàtega

Ła majoransa de łe parołe ałeutine i'è sostantivi e verbi. I conceti che in veneto i'è espresi par mexo de ajetivi e averbi i'è espresi in ałeutin con verbi o sufisi derivè. Difati, l'ałeutin, cosita come łe altre łéngue che apartien a ła famea eschimo-ałeutina, l'è na łéngua aglutinante e połisintetica. Tutavia, ghè tante difarense tipołogiche tra łe ramificasion eschimexe e ałeutina: in particołar, l'ałeutin el ga perso l'ergatività, carateristica tipica del grupo łinguistico originario comun.

Storia

El primo contato co ła łéngua ałeutina l'è stà in tel 1741, quando durante na spedision guidà da Vitus Bering vien catà su i nomi dei posti e de ła gente che i incontra.
El primo material che apare in ałeutin l'è na łista de parołe in tel diałeto de Unalaska redata da James King in tel 1778, che l'apartegnea a na spedision de James Cook.
In tel projeto de Caterina II de Rusia de reałixar un disionario conparativo de tute łe łéngue parlè in tel so inpero, ła incarica Peter Simon Pallas de catar fora informasion łinguistiche sora l'ałeutin. Durante na spedision del 1791, durà un ano, Carl Heinrich Merck e Michael Rohbeck i conpiła xvariè łiste de parołe. Tra l'1804 e l'1805 Nikolai Petrovich Rezanov, plenipotensiario del xar, el fa na racolta de altre parołe. Johann Christoph Adelung e Johann Severin Vater ne ła so opara Mithridates oder allgemeine Sprachkunde del 1806-1817 i include l'ałeutin tra łe łéngue catałoghè.
L'è soło in tel 1819 che un łinguista profesionista, el danexe Rasmus Rask, el studia l'ałeutin, faxendo na racolta de parołe trata da do parlanti un diałeto ałeutin orientałe che vivea a San Pietroburgo.
In tel 1824, riva l'omo che avarea dà inpulso a l'ałeutin come łéngua łeteraria. Ioann Veniaminov, un prete ortodoso che l'sarea in seguito diventà santo, na olta rivà a Unalaska el se mete a studiar l'ałeutin del posto. El crea n'ortografia par sta łéngua (uxando l'alfabeto ciriłico; l'alfabeto łatin el sarea rivà in seguito), el traduxe alcune opere rełijoxe e in tel 1846 el publica na gramàtega de l'ałeutin oriental. Iakov Netsvetov, prete de Atka, de łéngua mare ałeutina nonché uno dei do cołaboratori de Veniaminov, el scrive un disionario del diałeto de Atka. In tel resto del XIX secoło se continua a crear łiste de parołe in tei difarenti diałeti de ła łéngua.
Tra l'1909 e l'1910, l'etnołogo Waldemar Jochelson el reałixa un łaoro che coinvolge łe comunità ałeutine de Unalaska, Atka, Attu e Nikolski. Grasie a l'juto de do parlanti unalaska, el riese a registrar storie, folkore e miti ałeutini, sia scriti che in formato audio.
In tei ani '30 Afinogen K. Ermeloff l'è el primo ałeutin a scrivar un rexoconto łeterario su un naufragio e Ardelion G. Ermeloff el scrive un diario in ałeutin. Inte ła stesa epoca el łinguista Melville Jacobs el fa na racolta de storie e tradision orałi grasie a l'juto de Sergey Golley, un parlante atkan che l'era in chel momento ricoverà.
In tel 1944 el ministero dei interni dei Stati Unii el publica The Aleut Language, par parmetar ai soldati de capir ła łéngua dei ałeutini. In tel 1950 Knut Bergsland el scominsia un studio estensivo su l'ałeutin, forse el piasè rigoroxo, che el culmina co ła publicasion de un disionario conpleto in tel 1994 e de na gramàtega descritiva in tel 1997.

Alice Taff el ga łaorà a l'ałeutin fin dai ani '70. El so łaoro el costituise uno dei rexoconti disponìbiłi più detałiè su ła fonetica e ła fonołogia ałeutini.

Bibliografia

• Berge, Anna (2006). Niiĝuĝis Mataliin Tunuxtazangis: How the Atkans Talk (A Conversational Grammar). Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska. ISBN 6-416-22491-11.
• Bergsland, Knut (1994). Aleut Dictionary = Unangam Tunudgusii: an unabridged lexicon of the Aleutian, Pribilof, and Commander Islands Aleut language. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska. ISBN 1-555-00047-9.
• Bergsland, Knut (1997). Aleut Grammar = Unangam Tunuganaan Achixaasix. Fairbanks, AK: Alaska Native Language Center, University of Alaska. ISBN 1-55500-064-9.

Łigamenti de fora

• Dipartimento de łinguistica de l'università de Ałaska Fairbanks
• Łéngua ałeutina (en ruso) Archivià il 1º de majo 2011 in Internet Archive.

• Testi cristiano-ortodosi de l'Ałaska (en ałeutin) Archivià l'8 de majo 2015 in Internet Archive.

• Informasion su l'ałeutin in tel projeto Rosetta (ligo ronpesto dispunìbiłe in Internet Archive; védarse el istòrego, la prima version e ła ùltema).