Łéngua vèneta

Łéngua vèneta

Łéngua vèneta e Vèneto
Nome locaƚe	Łéngua vèneta
Tipo	łéngua e łéngua viva
Parlà in	Itałia, Croasia, Slovenia, Chipilo (Mesico), Stati de San Poło (São Paulo), Paraná, Rio Grande do Sul e Santa Catarina (Braxil) soto el nome de Talian con influense portoghesi e de altri łéngoagi del nord-Italia, Tulcea (Romania)
Autòctono de	Vèneto, Provincia de Gorisia, Provincia de Pordenon, Trentin, Provincia de Trieste, Rio Grande do Sul, Santa Catarina, San Poło e Agro Pontin
Parlanti
Totałe	4.000.000 su par zo
Caratarìsteghe
Scritura	alfabeto latin
Clasifegasion lenguìstega
łéngua umana łéngue indoeoropee łéngue itàłeghe łéngue romanze łéngue ìtało-osidentałi
Vulnerabiłità	2 vulneràbiłe
Epònemo	Venèsia e Repùblega de Venèsia
Còdazi
ISO 639-1	roa (lengue romanze)
ISO 639-3	vec
SIL	VEC
Glottolog	vene1258
Linguasphere	51-AAA-nb
Ethnologue	vec
UNESCO	1021
IETF	vec

Un carteło tacà via inte na botega, che dixe che łà i parla anca eł vèneto

Ła łéngua vèneta xe na łéngua parlada in Itałia inte ła rejon del Veneto, inte ła provincia de Trento e inte ła xona costiera del Friuli-Venesia Julia, in Croasia łóngo łe coste de l'Istria e de ła Dalmasia, inte i Stati de San Poło (in portoghexe São Paulo), Paraná, Rio Grande do Sul (Braxil), e intel paéxe de Chìpilo (Mèsico). Ła xe riconosùa da ła Rejón del Vèneto dal 28 de marso 2007 e anca dal UNESCO cofà łéngoa minoritaria, e l'è stà mesa inte'l Łibro róso de łe łéngoe in pericoło [1].

Calche miłion de persóne łe parla vèneto. Se stima 5 miłioni masimo.

Num. 14 inte ła mapa de łe łengue romanse in Eoropa

El dì 28 de marso del 2007 ła Łéngua Vèneta xe stada riconosùa ofiçalmente dal Conséjo Rejonal del Vèneto co ła łeje so ła "tutela e valorizzazione della lingua e della cultura veneta" votà a grandìsima majoransa da un mucio de partiti difarenti (trentaoto a favor, do astegnúi, nisun contrario).

El veneto vero el xe difarente da l'italian rejonałe che se parla in Veneto e che xe baxà su ła strutura de l'italian. Par exenpio:

1. Veneto: Marco el xe drio rivar , Marco l'è drio rivar
2. Itałian regionałe veneto: Marco (el) sta rivando
3. Itałian standard: Marco sta arrivando

No bixogna gnanca confóndare el vèneto col venetico, 'na łéngua indo-europea (estinta) che se parlava inte la "Venetia et Histria" de sicuro dal 6° secoło AC fin al 1° secoło DC come dimostrà da l'archeołogia (Este, Montebełuna, Halstaat ecc)

Convension de scritura

No ghe xe on soło modo de scrivar in łengua veneta: varda sta pajineta so łe grafie venete.

Storia de ła łéngoa vèneta

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Leteratura in lengua veneta.

De solito se dixe che el veneto el deriva dal latin volgare parlà inte ła rejon, che forsi l'è stà a só volta influensà da un antico sostrato venetico.

Studi pi reçenti i dixarìa che el venètico e el latin łe fuse dò lengue inparentae, scuaxi dò dialeti coexistenti de ła stésa łéngoa. Par cui el veneto atuàl no'l derivarìa propiamente dal latin o latin volgare ma el sarìa el rexultà de on proceso un mucio pi conpleso e gavrìa convisù insieme al latin influensàndose l'un co l'altro.

Xà dal XIII secoło, co in Itałia el toscan no'l jera gnancora deventà ła łéngoa dominante, se pol catar dei testi in volgar che prezenta ciare afinità col vèneto de deso.

De area vèneta xe el primo framento totalmente in volgar, el Ritmo Belumat, che'l risałe al 1100 e 'l parla de ła Conquista del Castel d'Ard. Tra i primi componimenti in łéngua volgar e latin ghe xe anca l'Indovineło Veronéxe, databiłe fra ła fine de l'VIII e el scominsio del IX secoło. Senpre databiłe al XII xe i versi d'amor de ła canson Quando eu stava in le tu' cathene.

Durante el Doxento se asiste in Vèneto a na forte produssion de componimenti che çerca de contentar i gusti leterari de łe clase urbane emergenti. Particołarmente interesante xe ła produssion de ła Scoła Veronexe, primo fra tuti Giacomin da Verona, autor del poema in do parti, De Jerusalem celesti e De Babilonia civitate infernali (varda De Babilonia Civitate). De area padoana ghe xe el Lamento della Sposa Padovana o de ła Bona çilosia de autor anonimo.

Soratuto nel Rinasimento el vèneto, e specialmente ła só variante venessiana, el ga godesto de anpia difuxion internassional grassie ai comerci de ła Repùblica Vèneta, deventando par un çerto periodo una de łe łéngue franche de bona parte del Mar Mediteraneo, soratuto in anbito comerciałe. Ancora deso i marinai i dòpara tante parołe de origini venete.

Nonostante questo parò el veneto non s'à mai inposto come lengua leteraria in quanto, zà nel XIII secolo, gh'è tocà confrontarse co esponenti leterari inportanti sia de origine toscana che provensal. A dimostrassion de questo basta pensar che Marco Polo el ga detà a Rustichello da Pixa el Miłion siełiendo ła lengoa d'oïl, che a l'epoca l'era difuxa inte łe corte almanco quanto el latin.

Łe opere in veneto più significative łe xe stà scrite da autori come el Ruzante (Angelo Beolco) 'ntel XVI secoło, Giacomo Casanova e Carlo Goldoni 'ntel XVIII; nel caso de Goldoni l'uso del veneto l'è stà limità a bona parte dełe comedie teatrali, soratuto par raprexentar el popoło e ła borghexia.

Particołarmente inportante ne l'ànbito sientifico xe ła stanpa 'ntel 1478 de l'"Arte dell'abbaco", opera mejo conosùa in anbito academico come "Treviso Arithmetic". Scrita da un anonimo insegnante in łéngua Vèneta, el xe el primo testo stanpà conosùo nel mondo oçidentałe de insegnamento de l'aritmetica e de ła matematica, e uno dei primi testi sientifici stanpài de tuta Europa. L'era rivolto in particołare a l'educassion de ła clase media e al mondo mercantiłe.

Ła difuxion de sta łéngua qua fora da l'area storica dei veneti ła se ga vù col progresivo sviłupo deła Repùblica Vèneta, che ła ło doparava come łéngua ordinaria insieme al latin e a l'itałian. Co ła fine de ła Republica, el vèneto el xe stà sostituìo da altre łéngue par i ati ufiçiałi e aministrativi. Parò el só uso el ga perso progresivamente, almanco in parte, i registri leterari e aułici restando senpre come łéngua storica e natural del pòpoło, riusendo isteso a rivar a vette liriche mirabiłi con poeti come Biagio Marin de Grado. N'altro poeta inportante l'è stà el triestin Virgilio Giotti, che'l poetava in triestin e normalmente el scrivéa in itałian.

Tra łe altre opere se ricorda, tra l'altro, l'Iliade de Omero tradóta in veneto da Francesco Boaretti e in venessian da Giacomo Casanova; l'"Inferno" de Dante Alighieri tradóto in triestin da Nereo Zeper; e infine l'opera in padoan intitołà "Dialogo de Cecco da Ronchitti da Bruzene in perpuosito de la stella Nova" che ła parla de łe nóve teorie galileiane sul sistema sołar, e che secondo çerti studioxi ła xe stà scrita da Galileo Galilei col pseudonimo de Cecco da Ronchitti (ancó se pol védarla inte ła biblioteca de l'Università de Padoa).

El progeto concepìo da Giuseppe Lombardo Radice de scrìvar e doparar testi scołastici in łéngoa nel'ànbito Veneto (come in altre region), no'l ga mìa vù atuassion parché l'è stà fato durante el periodo fasista, int'un'epoca che el regime el vołéa invesse promóvar l'aprendimento de ła lengua itałiana reprimendo łe culture locałi, in maniera da çentrałizar ancora piasè el Stato itałian.

El 28 de marso 2007 el Conséjo Regional del Veneto, a larghìsima majioransa, el ga aprovà ła Lege Regional de "Tutela e valorizzazione della lingua e della cultura veneta" che, riciamando i prinçìpi de ła Carta Europea de łe łéngue regionałi o minoritarie e anca sensa riconósar nisuna ufiçiałità giuridica a l'uso del vèneto, ła dà el dirito de protession e vałorisassion a ła łéngua veneta, in quanto conponente esensial de l'identità cultural, social, storica e çiviłe del Vèneto.

I ùltimi ani, serte dite łe ga tacà far reclan doparando el vèneto (come na famósa bira che ła gavéa Xe foresto solo el nome) o łe ga sielto de dar un "saor vèneto" a łe só reclan (come na nóva conpagnìa aerea vegnù fora co Xe senpre più grande) metendo rento calche paroła vèneta in publisità sostansialmente itałiane (in vèneto s·céto sarìa stà xe senpre pi/piasè grande): questo l'è probabilmente un ségno che anca i studi de màrketing i riconóse al vèneto na serta forsa comunicativa anca in contesti moderni tanto da poder èser sfrutà comercialmente.

Infine resentemente a Treviso ghe xe stà dei casi 'ndove che se ga deciso pa' ła prima volta de tacar insegnarghe ai putei el vèneto a scóła , pena che se se xe resi cónto che ła łéngoa ła scomissiava a no vègnar pi tanto parlada e conosesta da łe nove generassion .

Łe varianse de ła łéngoa vèneta

Drento de ła łéngua vèneta se pol distìnguar diverse varianse, seconda de ła xona. Vołendo far na clasificassion, se pol catar łe seguenti varianse prinsipałi:

• el veneto sentrałe o sentro-meridional (padoan-vixentìn-połexan)
• el veneto łagunar o venesian (Laguna de Venessia) - da ricordar in manièra particołare ła variante del cioxòto
• el veneto oriental e da mar, che ciapa drento el maranexe, el graixan, el bisiac, el triestin o zulian, l'istrian e el fiuman
• el veneto osidental o veronéxe
• el veneto sentral-setentrional, che tira drento el trevixan (Marca Trevigiana) e el conełianexe
• el veneto setentrional, che comprende el bełunéxe o Belumat, i diałeti de val e pedemontani, come el feltrin.

Oltre a ste qua, ghe xe anca altre varianti piesè picinine, parlà inte łe varie comunità de Vèneti sparse in giro par el móndo (par savèrghene piesè, varda Veneti en Itałia e 'ntel mondo).

Parołe Tałiane che łe vien dal Vèneto

Łe xe tantisime łe parole itałiane pi doparà che deriva dal Vèneto o dal Venesian. Secondo calchedun pì del 30% de łe parołe tałiane łe deriva dal Veneto, ła coaxi totałità dei termini marinari i xe de orìxine vèneta. Se pol dire che el tałian el deriva dal Toscan e dal Veneto. Xe par coesto che tuti i itałiani i capise uno che parla Vèneto ma no senpre el contrario!

• Arsenale, itałianixassion de arsenal: ła jera ła fabrica de łe nave gestia dal stato Veneto
• Ballottaggio, ła vien da bałota, che la xera na bała picinina che ła doparava par łe ełession 'nte ła Republica de Venessia
• Cantiere, itałianixassion de cantièr, ła strutura de partensa per costruir na barca o na nave
• Ciao: deriva dal saludo veneto s-ciavo vostro che col pasar dei secoli, prima xe deventà s-ciao e la fine ciao
• Ditta: dal veneto dita, con cui in tei contrati comerciali se indicava le conpagnie comerciałi zà nominà in precedensa (cfr. "la sopradetta", "la suddetta" etc.)
• Giocattolo, itałianixassion de zugàtolo: ła vecia paroła itałiana l'era "balocco"
• Imbroglio, itałianixassion de brojo, deformasion de Broło cioè orto. De drio al Pałazzo Ducale ghe jera on broło indove nava i senadori venesiani par métarse dacordo prima de łe votassion: lori i "(in)Brojava" = "i se meteva dacordo prima de votar"

Parole ciapae cofà exenpi de la lengoa

Veneto	etimo in Veneto	Italiano	etimo in Italiano
àmia / àmeda		zia
àmoło		susina goccia d'oro
anco' / ancoi / ancuo / onco’	(la) hunc + hodie	oggi	(la) hodie
arfiar		ansimare
armełin	(lt) armeninus	albicocca	(ar) al-barqūq
articioco	(osp) alcarchofa, (ar) al-qaršūf	carciofo	(osp) alcarchofa, (ar) al-qaršūf
bàgoło		confusione, divertimento, chiasso
bałéngo		traballante, incerto (cosa); balordo, eccentrico (pers.)
bazoto		di media consistenza; mediocre (fig.)
becàr	(it) beccare	beccare; pungere; essere piccante
becaro / -chèr		macellaio
bioto	(protogerm.) *blauta-; védar anca (m.b.ted.) blōt, (nl) bloot, (ge) bloß	puro, mero, solo..., senza aggiunte in generale
bisèrgoła / łuxèrtoła / łixarda / rixarda / marisàndola/ sbaretoła	(xno) lusard, (fro) lesard, (lt) lacerta	lucertola	(xno) lusard, (fro) lesard, (lt) lacerta
bixato/bisato	(lt) bēstia, (vec) bixa	anguilla
bogon / s·cióxo / bóvoło		lumaca
bónbo		fradicio
broar		ustionare, scottare
broło		orticello, piccolo frutteto
brónsa		brace, carboni ardenti
bróxa		freddo
bruscàndoło		germoglio di luppolo
bruscar		potare
bruschin		spazzola
buto		germoglio
calìgo	(lt) calìgine(m)	nebbia	(lt) nebula
càneva		cantina
cantón	(lt) cantus	angolo
caréga	(lt) cathedra	sedia
catar		trovare
ciàcołe		chiacchiere
ciapàr	(lt) captare	prendere
cìcara / -chera		tazzina
có (che)	(lt) cum oppure (sl) ko	quando
copàr	(it) accoppare	uccidere
còtoła, còtola	(lt) cotta	sottana
endeguro / ligaor		ramarro
gòto, bicer	(lt) guttus	bicchiere
insìa	(lt) in+exita	uscita
jarin		ghiaia fine, ghiaìno
larin / fogołaro / foghèr		focolare, caminetto
mustaci	(el) moustaki	baffi
muso/musso		asino
naranzsa		arancia
nogara / noghera		il noce
nome (che) / dome (che) / noma		solo, solamente, soltanto
oben...oben		o...o; o...oppure
om / on		ciascuno, ognuno
pantegàna	(sl) podgana	ratto
pirón	(el) pirouni	forchetta
pocio / tocio		sugo, salsa, residuo impuro di un liquido
s·ciantixo		scintilla; lampo, fulmine
scarsèła		tasca
sgrexénda / s·céxa		scheggia
sghiràt	(el) skiouros	scoiattolo
sgnape	(ge) Schnaps	liquore
sgorlàr, scorlàr	(lt) ex+crollare	scuotere
signàpoła / barbastréjo / nòtoła		pipistrello
snaròcio / snaròci		caccola / caccole
sopa/ slota/ topa		zolla
spazaòra / granadèlo		scopa
supiàr, subiàr, sficiàr	(lt) sub+flare	fischiare
tacon		toppa, rattoppo
tamixo		setaccio
tardigar		tardare, fare tardi, essere/fare ritardo
técia	(lt) tecula	pentola
téga		baccello
toco		pezzo, parte
tortor / piriòto		imbuto
toxo/toso	(it) tosare	ragazzo
trincàr	(ge) trinken	tracannare
usma / usta		fiuto
vaneza / vaneda		aiuola
vegro		aiola
vèrzar		aprire
vés·cia/ vìs·cioła		scudiscio, verga
véxa		botte
vixeła / végna		vigna
sata		zampa
savata		ciabatta

Cołegamenti foresti

• Manual gramaticałe xenerałe de ła łéngua vèneta e łe só varianti

(VEC)

(EN) (IT) Vocabulario online ingrexe, vèneto, taljan

• El Dissionario de ła Łéngua Vèneta
• Configurassion tastiera vèneta su Windows par scrìvar fasilmente ł, zs, ó, û

Łéngoe indoeuropee · Łéngoe romanze

Latin † · Latin volgare † Romanzo insulare: Sardo (Sardo campidanexe · Sardo logudorexe) Romanzo ocidentałe Grupo iberico: Aragonexe · Asturian · Gałisian · Leonexe (Mirandexe) · Portoghexe · Spagnoło/Castiglian Gruppo galo-romanzo: Catałan · Francexe · Furlan · Francoprovensal · Ladin · Ocitan · Romancio · Vałon · Vèneto Romanzo orientałe Grupo italian: Corso · Gałurexe · Sasarexe · Itałian (Diałeti itałiani) · Napołetan Grupo siciłian: Siciłian Grupo balcanico: Rumeno · Dalmatico † · Istrioto Romanzo meridionałe: Mozarabico †