Łéngua irlandeze

Łéngua irlandeze

An Ghaeilge e Gaeilge
Nome locaƚe	An Ghaeilge
Tipo	łéngua e łéngua viva
Parlà in	Irlanda (Irlanda del nord),
Autòctono de	irlandezi, Cork, Donegal (it) , contea di Galway (it) , Kerry (it) , Meath (it) , Mayo, Waterford (it) , Irlanda e Irlanda del Nord
Parlanti
Totałe	380.000 çerca (2012 )
Caratarìsteghe
Scritura	alfabeto latin, alfabeto ogamico e Scrittura gaelica
Clasifegasion lenguìstega
łéngua umana łéngue indoeoropee łéngue celte łéngue celte insułari łéngue goidéłeghe
Regoƚà da	Foras na Gaeilge (it)
Vulnerabiłità	3 in pericuło
Còdazi
ISO 639-1	ga
ISO 639-2	gle
ISO 639-3	gle
SIL	GLI
Glottolog	iris1253
Linguasphere	50-AA
Ethnologue	gle
ASCL	1102
UNESCO	362
IETF	ga
Endangered languages	3437
Destribusion zeogràfega
Espansion lenguìstega rezaltada dal cołore

Ła łéngua irlandexe, in irlandexe Gaeilge (prima de ła riforma ortografega del 1948: Gaedhilge) ła xe ła łéngua nazsionałe de ła Repùblica de Irlanda.

Ła xe una de łe tre łéngue gaełiche. intra de ste qua ghe xe el gaełico scozsexe (conprexa ła so variante, el Gaèłico Canadexe) e el manexe (ła łéngua de l'ìxoła de Man). La fa parte del grupo łenguìstego de łe łéngue celteghe insułari de ła fameja de łe łéngue celteghe. Secondo l'articoło 8 de ła costituzsion irlandexe el xe ła "prinçipałe łéngua ofiçiałe" (an phríomhtheanga oifigiúil) de l'Irlanda, visto che ła xe ła łéngua nazsionałe. Dal 13 de xugno 2005 l'irlandexe el xe anca łéngua ofiçiałe de l'Union Europea, co decorenzsa 1° xenaro 2007.

Ła łéngua ła vien anca comunemente ciamada gaèłico o gaèłico irlandexe.

Esenpi de testo

Intranbi i estrati i se baxa su trascrizsion dei ani '30 e '40 provenienti da ła contea de Cork. Łe xe stae catae da Brian Ó Cuív e publicae inte'l 1947 in The Irish of West Muskerry. A Phonetic Study, Dublin.

Pare nostro

Trascrizsion in irlandexe

• Ár nAthair, atá ar neamh:
• go naofar d'ainm,
• go dtagaidh do Ríocht,
• go ndéantar do thoil ar an talamh,
• mar dhéantar ar neamh.
• Ár n-arán laethúil tabhair dúinn inniu,
• agus maith dúinn ár bhfiacha,
• mar mhaithimid dár bhféichiúnaithe féin.
• Agus ná lig sinn i gcathú,
• ach saor sinn ó olc.
• Amen.

Pronuncia

• Er nauer, atau er nav
• Gu nifer danim
• Gu dauga du Riukt
• Gu nanter du hull er un taluv
• Mar a niher er nav.
• Ar naran leihul tour duin inniu,
• agus mau duin ar viaha,
• mar a uauimidnu dar vaikuna fane.
• Agus na lig scin i gahu,
• ah sear scin o olk.
• Amen.

moderno irlandexe standard

• Ár nAthair atá ar neamh go naofar d'ainm, go dtaga do ríocht, go ndéantar do thoil ar an talamh mar a dhéantar ar neamh.

Proverbi

Trascrizsion de l´irlandexe (Diałeto de Coolea e standard moderno)

• Is maith í comhairle an droch-chomhairligh.

Pronuncia

• /

is mɑh i: ko:rl´i: ən dro'xo:rlig´ ./

Storia

I exordi de ł'irlandexe i xe par pi granda part desconosui. Sicuro, no ghe xe dubi che l'irlandexe el sie na łéngua çeltica, ma ła maniera e l'època che el xe rivà in Irlanda el xe ogeto de tante discusion. L'ùniega roba çerta el xe che al tenpo de łe inscrizsion in alfabeto ogàmego (dunque prima del IV secoło) in Irlanda se parlava za irlandexe. Sto perìodo łénguistigo tant antico el vien definio irlandexe arcaico. I procesi łénguisteghi che i ga influenzsà l'irlandexe rùstego, fà l'apocope, ła sìncope e ła pałatałixazsion i se ga sviłupà inte sto perìodo.

Gramàtica

L'irlandéxe el xe na łéngua marcadaménte flesiva, ma inte'l córso de ła só evołuzsion tante fórme sintèteghe łe xe stae sostituìe da costruti anałìtisi.

• Sintasi: Verbo-Sogeto-Ogeto (in Vèneto invézse: Sogeto-Verbo-Ogeto)
  • Esénpio: Rinne mé an obair. (lett. "Fae mi el laóro" = "Mi fae el laóro"). Sto qua el xe na caratesìstega de tute łe łèngue zsèlteghe insułari (fora che el brèton).
  • Tutavìa, tuti i ełeménti de ła fraxe semanticaménte tònomi i pol èsar tacai al prinzsipio, co un canbiaménto de strutura de ła fraxe, al scopo de darghe riłievo.
    • Exénpio: fraxe neutra Rinne mé an obair leis an athair inné. leteral. "Go fat mi el laóro col pare jeri" = "Ieri go laorà col pare".
    • Permutazsioni posìbiłi:
      • An obair a rinne mé leis an athair inné. (in riłievo xe "el laóro")
      • Mise a rinne an obair leis an athair inné. (in riłievo xe "mi")
      • (Is) leis an athair a rinne mé an obair inné. (in riłievo xe "col pare")
      • Inné a rinne mé an obair leis an athair. (in riłievo xe "jeri").
  • El conpleménto ogeto esprimést da un pronome el se taca de sòłito a ła fine de ła fraxe.
    • Exénpio: Chonaic mé an fear ar an tsráid. leteal.: "Go vist mi l'omo su ła strada" = "Go vist l'omo su ła strada"
    • invece: Chonaic mé ar an tsráid é. leteral.: "Go vist mi su ła strada lu" = "El go vist su ła strada"
• Mutaménti de sóni inizsiałi: łenizsion e naxałixazsion (o eclise) łe jera orixinariaménte (prima de l' antigo irlandéxe) dei fenòmeni meraménte fonołògisi, che i ga asmést un significà riłevante par ła gramàtica sol co ła cascada de łe terminazsion in irlandéxe arcàigo (prima del 600 zsérca a.C.). Uncuò i serve a contradistìnguar svariae funzsioni cofà el poseso, ła difarenzsiazsion intra preterito e inperativo, marca dei conpleménti prepoxizsionałi, marca del xènare gramatical, marca de łe subordinae direte e indirete, ecc.
  • Exénpio: capall /'kapƏl/ "caval" el deventa mo chapall /mƏ 'xapƏl/ "el me caval" (co łenizsion) o ár gcapall /ar 'gapƏl/ "el nostro caval" (eclise).
• Morfołogìa verbal: ghe xe zsinque tenpi: prexénte, pretèrito (pasà senplizse), inparfeto (pasà ripetést), futuro e condizsonal.
  • El condizsional, pur prexentando un aspeto forteménte modal, el vien formà a l'interno dei paradigmi dei tenpi e el vien quindi considerà łu stes u tenp. Inoltra ghe xe el congiuntivo, l'inperativo, dei partizsipi nonché nomi verbałi (na scianta cofà i verbi sostantivai in tałian, anca se co un roło pi inportante inte-ła gramàtica e co majori caràteri de sostantivo). No'l existe invézse un infinìo.

• Exénpi de paradigmi verbałi (łéngua standard). Si pol riconósar l'uxo difarénte de fórme verbałi anałìtiche e sintètiche inte i paradigmi:

Verbo de ła Classe 1 (tema monosiłàbico) co són final pałatal: bris, "spacar"

	Prexénte	Futuro	Pretèrito	Inparfeto	Condizsional	Cong. Pres.	Cong. Pret.
1. Sg.	brisim	brisfidh mé	bhris mé	bhrisinn	bhrisfinn	brise mé	brisinn
2. Sg.	briseann tú	brisfidh tú	bhris tú	bhristeá	bhrisfeá	brise tú	bristeá
3.Sg.	briseann sé/sí	brisfidh sé/sí	bhris sé/sí	bhriseadh sé/sí	bhrisfeadh sé/sí	brise sé/sí	briseadh sé/sí
1. Pl.	brisimid	brisfimid	bhriseamar	bhrisimis	bhrisfimis	brisimid	brisimis
2. Pl.	briseann sibh	brisfidh sibh	bhris sibh	bhriseadh sibh	bhrisfeadh sibh	brise sibh	briseadh sibh
3. Pl.	briseann siad	brisfidh siad	bhris siad	bhrisidís	bhrisfidís	brise siad	brisidís
impersonale	bristear	brisfear	briseadh	bhristí	bhrisfí	bristear	bristí

Verbo de ła Classe 2 (tema połisiłàbico) co són final no pałatal: ceannaigh, "cronpar"

	Prexénte	Futuro	Pretèrito	Inparfeto	Condizsional	Cong. Pres.	Cong. Pret.
1. Sg.	ceannaím	ceannóidh mé	cheannaigh mé	cheannaínn	cheannóinn	ceannaí mé	ceannaínn
2. Sg.	ceannaíonn tú	ceannóidh tú	cheannaigh tú	cheannaíteá	cheannófá	ceannaí tú	ceannaíteá
3.Sg.	ceannaíonn sé/sí	ceannóidh sé/sí	cheannaigh sé/sí	cheannaíodh sé/sí	cheannódh sé/sí	ceannaí sé/sí	ceannaíodh sé/sí
1. Pl.	ceannaímid	ceannóimid	cheannaíomar	cheannaímis	cheannóimis	ceannaímid	ceannaímis
2. Pl.	ceannaíonn sibh	ceannóidh sibh	cheannaigh sibh	cheannaíodh sibh	cheannódh sibh	ceannaí sibh	ceannaíodh sibh
3. Pl.	ceannaíonn siad	ceannóidh siad	cheannaigh siad	cheannaídís	cheannóidís	ceannaí siad	ceannaídís
impersonale	ceannaítear	ceannófar	ceannaíodh	cheannaítí	cheannóifí	ceannaítear	ceannaítí

Bibliografia e libri didattici

• Grammatica e dizionario del Gaelico d'Irlanda, Kay McCarthy & Anna Fattovich - Keltia Editrice (in italiano)

• Thomas F. Caldas, Clemens Schleicher: Wörterbuch Irisch-Deutsch, Helmut Buske Verlag 1999, ISBN 3-87548-124-0 (dizionario irlandese-tedesco)

• Lars Kabel: Kauderwelsch, Irisch-Gälisch Wort für Wort, Reise Know-How Verlag 2002, ISBN 3-89416-281-3 (comprende un CD per la pronuncia)

• Mícheál Ó Siadhail: Lehrbuch der irischen Sprache, Helmut Buske Verlag 2004, ISBN 3-87548-348-0 (zu diesem Werk ist eine Aussprache-CD erhältlich) (manuale [in tedesco] della lingua irlandese)

• Martin Rockel: Grundzüge einer Geschichte der irischen Sprache, Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften, ISBN 3-70011-530-X (Storia della lingua irlandese [in tedesco])

Ligadure foreste

• (IT) Córso de Gaèłico su Wikibooks
• (DE) Cúrsa Gaeilge| córso de łéngua irlandéxe
• (DE) Gramadach na Gaeilge| ła gramàtica irlandéxe
• (DE) Informazsion par inparar l'irlandéxe
• (EN) forum e links su ła łéngua irlandéxe
• (EN) córso de łéngua irlandéxe
• (IT) Articol su l'ortografìa e ła pronunzsia de l'irlandéxe
• (IT) su ła łéngua irlandéxe co rełativi córsi e exercizsi