Carta

Registri e archivi de carta

Ła carta ła xé un material vèro comun, co paréce maniere de doprarla, fata da mièri de fibra de sełułoxa, tacae asieme co varie sostanse chìmeghe. Ła carta come ła conosemo nualtri ancó ła xé stada inventada en Cina, a partir da stofe de cànevo, più de 2000 ani fa. Da ste parte, come en tuta Europa, se doprava per scrìver papiro (dal qual vien ła magioransa dei nomi per ła carta 'nte łe łéngue de ancó, come l'inglexe paper) e pergamena, o se incidéva su tołete de cera o màrmaro.

Materie prime

Bosco de piope, doprà en selvicoltura

El material prinsipal per far ła carta el xé el legno. Sto qua el se tol da piante che łe crese co presa sénsa consumar masa aqua e produxendo anca osìgeno, en xone bone come Mèrica del Nord e Europa, indove se cata speso boschéti, co dispoxision a quadrato e ordenada, de àlbori destinai propio a ła produsion de carta. 'Pena che i xé tagiai, ghe vien piantà sora de novo e ghé xe nove piante che crese per n'altro tagio daspò diéxe o vénti ani. Adonca no xé miga colpa de ła carta se i buta xó łe foreste vèrxene del'Amazonia.

Łe piope, anca se łe xe più comun, łe no xé miga i ùnisi àrbołi doprai par ła carta: sti qua i se divide en legnami a fibra curta (come el faghèr, ła piopa e tute łe altre piante co fogie łarghe) o łonga (conìfere come pignèra, albeo e łàrexe). Altri légni doprai per ła carta i xé scarti de marangoni e risiclai; ancó se prova a meterghe drénto parte inùtiłe de łe piante, come i rami e ciome, o robe sénsa vałor come pagia e àłeghe. Come materia prima no ła xé miga da sotovałutar ła carta da màsero, queła che se buta via e ła vien risiclata, anca se ła quałità, naturalmente, ła xé davèro manco bona.

Łe fibre dei légni, per devegnir carta, łe ga bexogno de eser łavorae e smisiae co sostanse auxiłiare, adonca robe che łe salda ła sełułoxa e ghe dà łe caraterìsteghe che conosémo. Łe più inportante de ste qua łe xé:

• Łe sostanse de carga, che łe se infiła intrà i buxeti e łe iregołarità de łe fibre e łe fa łisia ła carta: parlemo de sałi inorgànisi de łe clase dei carbonati, solfati, siłicati, solfuri, ecc...
• Łe sostanse cołante, łe taca ben łe fibre e ghe na na caraterìstega bastansa inportante, l'inpermeabilità: łe più inportante de ste sostanse łe xé łe rèxene, naturałe e artifexałe, e i àmidi.

Preparasion

Schema de ła preparasion de ła carta.

Ła prima roba che se fa ła xé produr łe paste, baxe de ła łavorasion. Ghe xé qualche tipo de pasta:

1. Ła pasta chìmega o de sełułoxa, che ła vien fora cavando ła lignite e altre robe miga ùtiłe co sostanse chìmeghe. Sta pasta ła xé ła più presioxa perché el rexultà ła xé squaxi sełułoxa vèrxene, e da 100 kg de legno, salta fora soło 40 kg de pasta chìmega.
2. Ła pasta semichìmega, che ła porta magior quantità de material łavoràbiłe, manco bon e rexisténte.
3. Ła pasta a alta rexa, che ła porta 90 kg su 100, come chel dixe el nome, de pasta de quałità piasè scadénte.
4. Ła pasta mecànega, che ła se fa cavando łe parte miga ùtiłe per via mecànega, co ła sentrìfuga, per exénpio.

Ła pastà daspò ła vien cołorada de bianco: łe robe più bone a far sta roba i xé i conposti del cloro, come ła varechina. Però el cloro el xé na roba vełenoxa e inqunante e ancó se prova a farghe manco.

Ełora se smisia łe paste, a ła persentual vosua, a seconda de ła quałità domandada, łe se tagia fin a farghe na pólvere e łe se fa omogenee. Sto novo conposto el vien meso drénto de un siłindro (ciamà tino), dove el se smisia ben a łe sostanse chìmeghe auxiłiare.

Quel che vien fora el se racolge 'nte na vasca, indove ła vien slongada co aqua. Da qua sto łìquido el cóła su na réde de metało o fiło sintètego. Sta qua ła fa da menbrana semipermeàbiłe, adonca ła fa pasar soto l'aqua e el material sòłido el se depòxita en maniera uniforme, formando el fogio. Sto fogio continuo el xé refinio co sìłindri chei ghe preme sora e ghe cava quel che resta de aqua e ghe da na łisiada. A sto punto el fogio el vien racolto en ròtołi.

Tipi de carta e łóri uxi

Giornałi e riviste

L'uxo più istintivo, chel salta prima en mente, de ła carta, el xé queo gràfego: ghe xé ła carta da giornal, che ła xé de scarsa quałità e baso preso, lixièra, poroxa, póco costoxa e anca asorbente (ła gera anca doprada per protèxer i pesi a ła véndita); quea da rivista, conpletamente desferente perché patinada, adonca rexisténte e łùsida; quea da łibro, fata per èser rexisténte ai dani del ténpo; quea da scriver e da desegnar, che łe xé de desferénti tipi e consisténse; quea da stanpante (extra-strong, fortìsima), intrà łe megior e asè bianca; quea da mòduło continuo, doprada per scriver dati sénsa badar a ła bełésa.

Gavémo daspò ła carta doprada per inbałar. El carton el xé più conosùo perché el xé bastansa bon per protèxer un fià tuti i tipi de ogeti; el cartonsin el xé un fià più sutil e lixièro, però più beło e bon a covrir robe come quaderni e łibri; ła carta kraft, rexisténte se ti ła tiri, ła xé el material de sporte che łe contien magnar; ła carta vełina, mesa drénto łe scarpe per protexer vestiti, ła xé anca doprada en arte.

Ła carta ła ga anca funsion igèniche (carta igènica, fasołeto, panołin) e domèsteghe (carta asorbente). Ghe xé daspò altri tipi doprai par ła costrusion (carta da parati, carta catramada), 'ntel'endustria e par paréce altre raxon (carta verada, quea fotogràfega, quea adexiva, ecc...)