Derito

La statua de ła dea romana Justisia.

El derito o dirito l'è on union de prinçipi e norme, xeneralmente ispirai da idee de ordane e justisia, che łe regoła łe rełasion intrà i omani in ogni soçetà e che tuti i ga da rispetare. L'insieme dei prinçipi jurideghi e łe regołe de on determinà stato l'è ciamà leje. La leje l'è anca na siensa soçałe che ła studia, interpreta e sistema l'ordinamento parché'l vegna aplicae in manjiera justa. La leje ła ga on lingambo streto co ła pułìtega, economia e istoria e ła xé inte el mexo dei conplesi de l'omo par dire coretamente cosa che xé justo.

Storego

Orixane

El derito no ła xé na invension de ła nostra speçe Homo sapiens, ma ghemo da tornar indrio de racuanti ani, fin a catar i nostri antenai el Homo heidelbergensis che intorno a 350.000 e 450.000 ani fa i ghea inventà i prinçipi del derito. El Homo heidelbergensis par mantenjere stabiłità drento i grupi, el formava grupi da oto a vinti persone parché se i fuse stai pì grandi i garia creà tension interne e a ła fin i se saria dividesti. Sibèn che se se tołeva ste mixure onde evitar problemi, intei grupi formai da na ventina de persone ghe jera xente che ła jera sta butada fora, parché, st'ultimi, i tegneva conportamenti che ndava contro el intarese del grupo: i robava, i barufava, i jera jełoxi, tuti conportamenti de mancansa d'educasion che i justifegava l'escluxion dal grupo. Sto atejamento inte el cuałe vegnea sansionà asion de małeducasion, el xé ła baxe grexa che da sta cuà xé cresuo e se gà xviłupà el derito.

Prinçipałi soto-disipline

Come par tute chełe altre siense soçałi, se xé sołiti a dividare el dirito so na serie de disipline difarenti, sìbèn sta divixion no ła gapia da intendarse in senso asołuto, ma doparada par pratiçità. El confin intrà el Dirito publico e el dirito privà el jera xà prexente ai tenpi dei primi juristi romani.

Le prinçipałi distinsion del dirito łe xé:

• el dirito pubbłico, el se ocupa dei raporti intrà el Stato o altri enti publeghi e sojeti (publeghi o privai che i sia) co el stato e altri enti publeghi i ajise "'ius iuris'" e de conseguensa i dopara on podere par ła tutełe de on intarese publego, seguendo na prosedura scrita inte na leje o on regolamento. El Stato e i enti publeghi i połe anca laorare"'iure imperii" o sia i dopara na forsa publega par far in manjiera che on prençipio juridego, on provedimento o on ordine el vegna realmente rispetà dai privai.
• ił dirito penałe, l'è cheła parte del Dirito publego che el prevede l'aplicasion de sansion penałi par chi che fa reati, come ł'ordinamento giuridico prevede.
• ił dirito priva, la xé cheła parte del dirito che ła regola i raporti intrà sojeti privai e sojeti publeghi, co st'ultimi i laora en "'iure privatorum'", o sia come se i fuse sojeti privai, sensa far ricorso ai so poderi publeghi par ła protesion del intarese publego.
• ił dirito civiłe, branca deł dirito priva, xhe'l regoła i raporti intrà privai in determinae materie;
• ił dirito bełego, a łivełło nasionałe o internasionałe – che łe dixe cuałe condotta ga da vere łe parti en guera.
• ił dirito internasionałe, ła xé cheła branca sel dirito che regoła i fenomani xurideghi intrà sojeti de ordinamenti difarenti, ambedò dotai de sovranità, che i ajìse come sojeti propi so ła baxe dei tratai internasionałi che i ghin regola l'existensa, łe conpetense e i modi de intervegnere (i tratai internasionałi i vincoła sołi i stati che łi ga firmài, anca se łe organixasion internasionałi łe serca de obligare tuti i stati a ła so autorità, anca grasie a ła forsa dei stati pì potenti). El njien a so volta divixo in altre disipline speçifeghe.

Le fonte xurideghe

Fonte del derito

Par savèrghene de pì, vardarse ła voxe Fonti deł dirito.

• Fonte nazionałi:
  1. Costitusion: leje fondamentałe de on moderno Stato de dirito;
  2. łeje ordinaria;
  3. Decreti łeje: ati goernadivi fati co ghe xé na cuestion che ła ga da vere on rapido intervento.
  4. Decreti łejixłativi: ati goernadivi so dełega del parlamento che dixe i prinçìpi e łe indicasion de baxe che el goerno ga da seguir inte el pore ła leje.
  5. Regołamenti;
• Fonte internasionałi: norme tolte in adosion da on union de Stati, in baxe a uno o pì acordi internasionałi, unii inte na organixasion soranasionałe, che łe sta sora a łe leji de ogni stato che ghe fa parte. I xé ciamai tratati o acordi.
• par i Stati che fa parte de ła Union Eoropea:
  1. Diretiva de ł'Union Eoropea;
  2. Regołamento de ł'Union Eoropea;

Disipline temateghe

Altre disipline omanisteghe łe se intaresa al derito, ma sensa vere on conportamento stretamente legałe.

• L'anałixi economega de ła leje, che ła serca de vardare se na leje ła xé sostegnibiłe o no, faxendo "oro" de algune teorie inprestae da l'economia.
• La soçołoxia del derito che ła studia ła leje come fenomano soçałe.
• La fiłoxofia del derito ła studia baxi e definision de conçeti legałi come el derito, ła leje o stato.
• La istoria de ła leje studia ła leje vardandoła co na esperiensa storega, co łe so costanti e ła so evołusion.
• L'antropołoxia legałe ła studia i fenomani legałi in manjiera culturałe, soçałe e sinbołego.
• La xiografia del derito ła studia ła leje inte el so raporto co'l spasio andove la laora.

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so derito