Itàłia

Itàłia

Repubblica Italiana (it) Italia (it)
Bandiera Stema
Ino	Il Canto degli Italiani
Bomò	«nisun vałore»
Epònemo	Itàlia romana
Pozision
42°30′N 12°30′E
Continente	Europa
Capitałe	Roma (1946–)
Popołasion
Totałe	58 850 717 (2023) 58 850 717 (2023)/(2020)/(2017)/(2016)/(2013)/(2012)/(2011)/(2010)/(2009)/(2008)/(2007)/(2006)/(2005)/(2004)/(2003)/(2002)/(2001)/(2000)/(1999)/(1998)/(1997)/(1996)/(1995)/(1994)/(1993)/(1992)/(1991)/(1990)/(1989)/(1988)/(1987)/(1986)/(1985)/(1984)/(1983)/(1982)/(1981)/(1980)/(1979)/(1978)/(1977)/(1976)/(1975)/(1974)/(1973)/(1972)/(1971)/(1970)/(1969)/(1968)/(1967)/(1966)/(1965)/(1964)/(1963)/(1962)/(1961)/(1960)
Densità	194,83 hab./km²
Demònemo	Itałiani, italiana, italiane, italiani, italian
Idioma	italian
Speransa de vita	82,5439 (2015, 2016) 0 (2015, 2016)
Taso de suicìdio	4,3 (2019)
Putełi no scołarizai	178 653 (2015) −27 733 (2014)
Zeografia
Parte de	Eoropa, Union Eoropèa e Spàsio Econòmego Eoropeo
Àrea	302 068 km²
Bagnà da	mar Adriàtego, mar Tiren, mar Jònego, mar Lìguro e mar Mediteràneo
Ponto pì alto	Monte Bianco (4 808,72 m)
Ponto pì baso	Contane (it) (−3,44 m)
Rente a	San Marin   Àustria   Slovènia   Svìsara   Sità del Vategan   Fransa   Malta
Dati istòreghi
Prima mesion documentada	Regno d'Itàlia
Dì festivo	cao de l'an (1° de genaro) Epifania (6 de genaro) luni de Pàscua (dì dopo Pàscua) aniversàro de ła libarasion d'Itàlia (25 de apriłe) festa del Laoro (1° de majo) festa de ła Repùblega (2 de giugno) feragosto (15 de agosto) ògnisanti (1° de novenbre) nadałe (25 de diçenbre) dì de Santo Stèfano (26 de diçenbre) festa de ła Imacułada Concesion (8 de diçenbre) pàscua (22 de marso)
Patrono	San Francesco de Sisa e Caterina da Siena
Organizasion pułìtega
Forma de goerno	repùblega parlamentària
Òrgano ezecutivo	Goerno de ła Repùblega Italiana
Òrgano lejislativo	Parlamento de ła Repùblega Italiana
Presidente de ła Repùblica Itałiana	Sergio Mattarella (3 de febraro del 2015)
Presidente del Consejo dei Ministri d'Itàlia	Giorgia Meloni (22 de otobre del 2022)
Màsema autorità zudisiałe	Corte Suprema de Casasion
Ìndaze de Democrasia	7.74/10
Menbro de	Organizasion de łe Nasion Unìe, Consejo d'Eoropa, NATO, G8, G20, Interpol, Banca Africana del Desviłupo, Banca Aziàtega del Desviłupo, Ajensia Spasiałe Eoropea, Grupo Austràlia, Banca de Pagamenti Internasionałi, Consejo de Partenariato Eoro-Atlàntego, Banca Eoropea de Recostrusion e Desviłupo, Organizasion Eoropèa par ła Investigasion Nuclear, Organizasion de łe Nasion Unie de l'Agricultura e Ałimentasion, G10, Banca Interamericana del Desviłupo, Ajensia internasionałe par l'enerzia atòmega, Càmara de Comerso Internasionałe, Organizaison Internaionałe de Aviasion Siviłe, Corte penałe internasionałe, Asociasion Internasionałe del Desviłupo, Ajensia Internasionałe de l'Enerzia, Corporasion Finansiària Internasionałe, Fondo Internasionałe de Desviłupo Agrìcuło, Organizasion Idrogràfega Internasionałe, Organizasion Internasionałe del Laoro, Organizasion Marìtema Internasionałe, International Mobile Satellite Organization, Fondo Monetàrio Internasionałe, Organizasion Internasionałe de łe Migrasion, Union Internasionałe de Tełecomunicasion, Union interparlamentare, Organismo Multilaterałe de Garansia dei Investimenti, Grupo de Fornidori Nucleari, Organizasion par ła Seguresa e Cooperasion inte l'Eoropa, Organizasion par ła Proibision de łe Arme Chìmeghe, Corte Permanente de Arbitrajo, Confarensa de łe Nasion Unie sul Comèrcio e Desviłupo, UNESCO, Alto Comisarià ONU par i Refuzai, Organizasion ONU par el Desviłupo Industriałe, Organismo ONU par ła Viziłansa de l'Armistìsio, Union Postałe Universałe, Union Eoropea Osidentałe, Comunità Eoropea del Carbon e de l'Asajo, Organizasion mondiałe de ła sanità, Organizasion Mondiałe de ła Propietà Intełetuałe, Organizasion Meteorołòzega Mondiałe, Organizasion Mondiałe del Turismo, Organizasion mondiałe del comerso, Union par el Mediteràneo, Organizasion par ła Cooperasion e Desviłupo Econòmego, Union Eoropèa, Organizasion Mondiałe de łe Dogane, Oservatòrio Eoropeo del Sud, Banca Internasionałe par ła Recostrusion e Desviłupo, Sentro Internasionałe de Regołamento de Difarense Rełasionae ai Investimenti, Banca de Desviłupo dei Caràibi, EUROCONTROL, Croze Rosa e Mezałuna Rosa, G6 dei provizionaminti, Union Eoropea dei Pagaminti, Tratà dei Siełi Verti, Rezime de Controło de ła Tecnołozia dei Mìsiłi, Comando Eoropeo par el Trasporto Aèreo, Sentro de Coordenamento de Movimenti Eoropei, Organizasion Unia de Cooperasion in Matèria de Armamenti, UNESCO, Grupo de Oservasion de ła Tera, Comunità Econòmega Eoropea, Spàsio Schengen, Visa Waiver Program, Union Latina, Tratà Antàrtego e International Holocaust Remembrance Alliance (it)
Economia
PIL nomenałe	2 114 355 756 914 $ (2021)
PIL pro càpite	20 085 $
Persentuałe IVA	22 %
Ìndaze de desviłupamento oman	0,895  (2021 )
Moneda	euro
Banca sentrałe	Banca de Itàlia
Taso de dezocupasion	8,1 %
Coefisente de Gini	35.2/100
Còdazi de identifegasion
ISO 3166-1	IT ITA 380
Còdaze de matricołasion	I
Fuzo oràrio	Eoropa/Roma UTC+1 UTC+2
Domìnio de primo liveło	.it
Prefiso tełefònego	+39
Tełèfono d'emerzensa	112 113 (połisia) 115 (ponpieri) 118 (servìsio mèdego d'emerzensa)
Còdaze NUTS	IT
Preza ełètrega	Europlug, tipo F (schuko) e tipo L
Istòrego
← Regno d'Itàlia
Sito web	italia.it

Ła Republica Itałiana o Itałia (tał. Repubblica Italiana) ła xè on paéxe 'ntela Eoropa meridionałe e ła stà a meridion de łe Alpi su na Penixuła ciamà stivàl, dato che ła ga na forma che ła pare propio on stivałe. El paéxe el ga anca do ixułe grande: ła Siciłia e ła Sardegna. Ła capitałe ła xè Roma, che ła gà ciapà el titulo de capitałe 'ntel ano 1870 co łe nasita del Reigno de Itałia; łe capitałi prima łe xera Turìn (1861-1865), e Firense (1865-1870). Ntel paixe ghe abita sirca 58 miłiouni de xente. Ło Stato l'è fato da 20 regioni (de cueste ghe ne xe 5 che le gà na łexislassion speciałe e cueste łe so divixe en 110 provincie (de cueste ghe ne so 2 de na rejon autonoma ke łe gà anka lore na łexislassion speciałe). Ntel setentrion del paixe so łe Alpi che łe fa da confin e ła Itałia ła confina co ła Slovenia, ła Austria, ła Svissera e ła Fransa. Dentro el paixe steso ghe xe altri do paixi che i se poria ciamar "paixoti" e i xe ła San Marin e el Stato de ła Sità del Vaticàn.

Storia

Cuando ghe xera ło Inpero Roman ła Itałia ła xera sołamente ła penixula ciamà "penixula italica" e ła xera formà da tanti popołi difarenti che pian pian i se ga romanixà, anca se i gà tegnù anca molte de łe soe carateristiche. 'Ntela xona sentrałe de ła penixuła łe so nate molte siviltà che łe ga dà man forte ało sviłupo 'ntele xoune del Lazio, de ła Tuscana, de ła Łucania e de altre xoune de ła Itałia meridionałe. In Sicija, Całabria, Canpania e Puja xe vegnui parfin dei greci a fondare sità e cołonie tanto che sti posti xera ciamà en latin "Magna Graecia".Anca 'ntel sora ghe xera de łe inportanti siviltà in mexo a Selti e Gai, ma su de łore se sa de manco. Soło na sità ła se gà metù sora łe altre, ła seviltà Romana che on fià ała volta ła gà creà el so gran Inpero Roman ke el gà metù soto na mexa Eoropa e tuta ła costa de 'l Mediterraneo. Co che el Inpero Roman se gà desfà ła Itałia ła xe restà divixa da na caterba de Stati, staterełi, siouri łocałi e con on poer che no el se capiva chi xe che ghe ło avéa. Ntel teritorio de ła penixuła durante el Rinasimento ghe xera on mucio de paxe tra i Stati e se gà vedù on periodo de gran svilupo artistico, soratuto en Tuscana (Firense), Stato de ła Ciesa (Roma), Dugado de Miàn (Miàn) e intel Veneto d'ancuò col pitor cadorin-venessian Tizian e el architeto padoàn Andrea Paładio e en Tuscana e Itałia Sentrałe con Michelangelo Buonarroti e Rafaeło.

Par tante rejoni e łe do grandi ixułe de ła Itałia de ancuò, el dì del 17 de marso 1861 l'è cuel de ła union de tuti i Stati en on reigno soło e cusita l'è enscomincià el proceso de unificassion de ła Itałia. Cuesta union ła se gà verificà co ke ghèra el re Vitorio Emanuel II dei Savoja. Ki ke gà volù la creassion de on soło Stato de ła penixuła itałica l'è stà el primo ministro del Re, Camiło Benso Conte de Cavour, ke gavéa dà juto no direto a Giuseppe Garibaldi par l'anesion del Reigno de łe Do Siciłie.

En sto ideal de no Stato unì soto el nom de Itałia i mancava el Veneto austrungarico ke l'era ciamà Reigno del Łombardo-Veneto e ke l'è devegnu tałian ntel 1866 dopo ke ghe xè stà el fałimento miłitar de Sadowa contro ła Prusia de l'Inpero Austrungarico, e Roma coi soi dentourni, che ła se catava soto el control del Papa e ła xe stà ciapà dai soldai piemontexi dopo che dopo na guera sguelta el 20 de setenbre 1870.

Dopo ła Grande Guera el Reigno de Itałia el gà avù ła estension pù grande con ła anesion de tuti i teritori tałiani ke i xera parte del Inpero Austrungarico (Trentin, Venessia Julia, Istria, Fiume e Cuarnero, Dalmazia), ma se i gà verificà dei caxi ndo che a ła Itałia so stà mesi ntel teritorio dei tałiani anca de łe xone con popolassioni de altre cultura, come che se gà verificà co ła parte meridionałe del Tirol, ndo che la parte più a sud (Trentino) l'era tałian, ma la parte più a nord (la region ciamà ancuò Tirol del Sud o Alto Adixe) l'era e la xe ancor ancuò populà da xenti de łengoa todesca.

I Pati łateranensi ntel 1929 i gà fato finir ła łota de poter tra el Papa e ło Stato: el Papa el gà avù derito a na s-cianta de Roma ke ła xè devegnua endipendente col nome de Stato de ła Sità del Vatican. Ntel teritorio tałian ghe xe anca on altro Stato endipendente, San Marin.

Dopo la Seconda Guera Mondiałe i teritori de ła Istria, de Fiume, de ła Dalmazia, de na gran parte de Venessia Julia e de Trieste i so andà en man jugoslava e indeso sti teritori i so divixi tra Slovenia e Croazia ndo che vive oncora na comunità tałiana (che ła parla anca diałeti veneti).

El 2 de giunio 1946 ła majoransa de ła populasion tałiana ła gà votà par no Stato formà da na republica. L'1 de xenaro 1948 ła nova costitussion tałiana ła gà scomincià a aver vałore. Dopo ła Itałia ła xè devegnua on paixe fondator de ła NATO e de ła Union Eoropea e ntel ano 1999 ła gà volù ła adossion de l'Eoro.

Al xorno de oncuò se parla on mucio de canbiare na parte de ła costituciòn pa rendare l'Itała on paixe federałe come ła Germania.

Połitega

ła Itałia xe na Republica Parlamentare ne ła cuałe el poere majore xe de 'l Parlamento. Tuti i sitadini tałiani majorenni elexe i soi rapresentanti che se reonise nee do camare de 'l Parlamente, cuła de i Deputati e el Senato. Sti cua i nomina el Presidente del Consijo co 'l so governo, che ga da avere e ła fidusia de na majoransa en Parlamento. El parlamento elexe anca el Presidente de ła Republica, che xe el capo del paixe.

I deputati se reonise en partiti połiteghi. I partiti oncuò en Parlamento xe: "Eła Xente de ła Łebertà" (Popolo della Libertà-PDL) de Sentro-destra "Partito Democratego" (Partito Democratico-PD) de Sentro-sinistra "Łiga Nord" (Lega Nord-LN) autonomista "Onion de Sentro" (Unione di Centro-UdC) de Sentro "Futuro e Łebertà" (Futuro e Libertà-FLI) de Destra "Itała de i Vałori" (Italia dei Valori-IdV) de Sentro-sinistra

Varda anca

• Rejon de l'Itałia