Inpero britànego

**Inpero britànego**
British Empire (en)
Bandiera	Stema
Ino	God Save the King
Pozision
	51°30′26″N 0°07′39″W
Continente	Àfrica ; Eoropa ; Àzia ; Amèrica ; Oseània
Capitałe	Łondra
Popołasion
Totałe	680 000 000 (1922)
Densità	18,28 hab./km²
Idioma	inglezo
Zeografia
Àrea	37 200 000 km²
Rente a	Inpero ruso
Dati istòreghi
Desolvimento	1997
Prima mesion documentada	colonie inglesi (it)
Organizasion pułìtega
Forma de goerno	monarchia costitusionałe
Economia
Moneda	sterlina britànega
Istòrego
	← colonie inglesi (it)

L'Inpero britànego el ze sta ła pì grando inpero de tuti i tenpi e el zera formà da cołònie, domini, protetorai, mandai e altri teritori aministrai dal Regno Unio.

Nasesto coi gaveri de oltremare e i trading post fondai da l'Inghiltera intrà ła fine del XVI secoło e el scumìsio del XVIII secoło, inte el so ponto pì alto el ze sta el pì grando inpero de ła stòria e par pì de un secoło el ze sta na potensa globałe.

Inte el 1920 l'Inpero britànego el domenava sirca 458 milioni de persone, un cuinto de ła popołasion mondiałe inte el momento e el cuerzeva pì de 37124894 km²

, cuazi un cuarto de l'intiera superfise de ła Tera. Par tanto ła so eredità pułìtega, zurìdega, lenguìstega e culturałe ła ze oncora uncó tanto difondesta, tanto che co el zera finio el so podere ła fraze «l'inpero sora del cual el sołe no el tramonta mai», ma anca par l'antigo Inpero spagnoło, ła ze sta de frecuente doparada anca par descrìvar l'Inpero britànego, ponesto-ché el ze sta cusita tanto estendesto par tuto el mondo che el sołe el zera senpre alto in almanco uno dei so teritori.

Durante l'età de łe descuerte de łe nove tere inte el XV e XVI secoło el Portogało e ła Spagna łe ghea tacà l'esplorasion eoropea del globo, fondando grandi inperi de oltremare. Invidiozi de ła granda richesa che sti inperi i ghea fato, Inghiltera, Fransa e Paezi Basi i ghea scumisià a stabiłire de łe so cołònie e reti comerciałi inte łe Amèriche e in Àzia. Inte i secołi XVII e XVIII na sèrie de guere contro dei Paezi Basi e ła Fransa ł3 ghea dasà a l'Inghiltera (e de sevente de l'union del 1707 intrà Inghiltera e Scòsia a ła Gran Bretagna) el domìnio sul podere cołoniałe in Nord Amèrica e Ìndia.

Inte el 1783 l'indipendensa de łe tredaze cołònie del Nord Amèrica de sevente de ła guera de indipendensa americana ła ghea provocà el perdimento da parte de ła Gran Bretagna de racuante de łe so cołònie pì antighe e pì popołae. De consevensa l'atension britànega ła ghea tacà roversarse verso l'Àzia, l'Àfrica e el Pasìfego. Dopo de ła sconfizesta de ła Fransa inte łe guere napołeòneghe (1792–1815) ła Gran Bretagna ła zera emerzesta cofà ła prinsipałe potensa navałe e inperiałe del XIX secoło, co Londra ła sità pì granda del mondo partindo dal 1830 sirca.

L'incontrastà domìnio mariìemo britànego el ze sta dopo descrivesto cofà ła Pax Britànega, un perìodo de rełativa paze in Eoropa e inte el mondo (1815–1914). Inte i primi ani del XIX secoło ła revołusion industriałe ła ghea scumisià a mudare ła Gran Bretagna e dal tenpo de ła Granda espozision del 1851 el Paeze el ze sta descrivesto cofà el «laboratòrio del mondo». L'Inpero britànego el se ghea slargà includindo l'Ìndia, granda parte de l'Àfrica e un mùcio de altri teritori in tuto el mondo. De fianco del controło formałe fato su łe so cołònie, el domìnio britànego su ła granda parte del comerso mondiałe el significava che de facto sto cuà el controłava łe economie de tante rejon, cofà l'Àzia e l'Amèrica Latina. A liveło nasionałe i orientamenti pułìteghi i ghea favorio el lìbaro comerso e łe pułìteghe libariste e un guałivo slargamento del derito de voto.

In sto sècoło ła popołasion łe ga cresesto rapidamente, conpagnada da na ràpida urbanizasion, cauzando tension econòmeghe e sociałi. Sercando novi mercai e nove fonte de matèrie prime el Partio Conservatore el ghea tacà un perìodo de espansion inperiałista prinsipalmente in Ezito, in Sudàfrica e altrove. Cànada, Austràlia e Nova Zełanda i zera dominion autònomi.

Col scumìsio del XX secoło l'Inpero todesco e i Stati Unii i ghea fidà el vantajo econòmego de ła Gran Bretagna. Le seventi tension econòmeghe e miłitari intrà Gran Bretagna e Zermània łe zera stae intrà łe prinsipałi càuze del s-ciopo de ła prima guera mondiałe, inte el ndar de ła cuała ła Gran Bretagna ła ghea fazesto grando fidamento sul so inpero. El conflito el ghea metesto na granda presion su łe resorse miłitari, finansiàrie e de mandòpara de ła Gran Bretagna e siben-ché mantegnindo ła so granda estension teritoriałe no ła zera sta pì bona de tornar devegner ła potensa prinsipałe del mondo. Inte ła seconda guera mondiałe łe cołònie inte el sud-est aziàtego łe zera stae ocupae da l'Inpero japoneze. Sibè che ła vitòria ła zera stada de ła Gran Bretagna e dei so liai, el dano gavesto al prestijo britànego el ghea contribuio a cełerar el declin de l'inpero.

L'Ìndia, el teritòrio pì rico e popołà de l'inpero, el ghea otegnesto l'indipendensa cofà parte de un movimento pì grando de decołonizasion che el ła ghea concedesta a tanti teritori inperiałi. El trasferimento de Hong Kong a ła Cina, coresto inte el 1997, par tanti ła ze sta ła fine de l'Inpero britànego. Al 2021 al Inpero Britànego ghe resta cuatòrdaze teritori de oltremare soto de ła sovranità britànega. Dopo de l'indipendensa, tante ex cołònie britàneghe łe ga adezionà al Commonwealth de łe nasion, na lìbara asociasion de Stati indipendenti. El Regno Unio ła ze una de łe sédaze nasion del grupo conosesto in magnera informałe cofà i reami del Commonwealth, che i se spartise l'isteso monarca, o sia ła rezina del Regno Unio.

Notasion

Altri projeti

Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Inpero britànego
Scholia el detien schemi gràfeghi so Inpero britànego

Linganbi foresti

(EN) British EmpireEnçiclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica, Inc.
(EN, FR) Inpero britànegoEnçiclopedia canadese.

Controło de autorità	LCCN (EN) sh85056632 · BNF (FR) cb119440568 (data)