Estonia
| Estonia | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Motto: (ES)"Mu isamaa, mu õnn ja rõõm" (VEC)("ła me patria, ła me fełisità e ła me gioia") | |||||||||
|
| |||||||||
| Informasion | |||||||||
| Nome par intiero: | Repùblega del Estonia | ||||||||
| Nome ufisiałe: | (ES) Eesti Vabariik | ||||||||
| Łéngoa uficiałe: | eston | ||||||||
| Cavedal: | Tałin (403 547 ab. / 2008) | ||||||||
| Polìtega | |||||||||
| Governo: | Repùblega parlamentar | ||||||||
| Capo de stato: | Kersti Kaljulaid | ||||||||
| Capo de governo: | Jüri Ratas | ||||||||
| Indipendensa: | 24 de febraro del 1918 dal Inpero ruso Reataurà 20 de agosto del 1991 da l'Union Sovietica[1] | ||||||||
| Ingreso a l'ONU: | 17 de setenbre del 1991 | ||||||||
| Area | |||||||||
| Totale: | 45 226 km² | ||||||||
| Pos. nel mondo: | 129° | ||||||||
| % delle acque: | 4,56 % | ||||||||
| Popolasion | |||||||||
| Totałe: | 1 341 140 ab. (2012) | ||||||||
| Pos. nel mondo: | 149° | ||||||||
| Densità: | 28 ab./km² | ||||||||
| Giografia | |||||||||
| Continente: | Eoropa | ||||||||
| Fuxo oràrio: | UTC+2[2] | ||||||||
| Economia | |||||||||
| Vałuta: | eoro | ||||||||
| Varie | |||||||||
| TLD: | .ee, .eu | ||||||||
| Prefiso tełef.: | +372 | ||||||||
| Sigla autom.: | EST | ||||||||
| Ino nasionałe: | Mu isamaa, mu õnn ja rõõm | ||||||||
| Festa nasionałe: | 24 de febraro 20 de agosto | ||||||||
|
| |||||||||
L'Estonia, nome ufisiał Repùblega Estona (par łengoa estona Eesti Vabariik), ła xe na nasion del Eoropa setentrional.
Ła confina a sud co ła Łetonia e a est co ła Rusia. L'Estonia ła xe bagnada a nord e a òvest dal mar Bàltego, co el Gólfo de Riga e el Gólfo de Finlandia.
L'Estonia ła xe el pì setentrionał dei Stadi Bàlteghi, łigà co sti cuà da fati storeghi conpagni, ma par łengoa e cultura ła xe ugrofinega e no bàltega.
Istòria[canbia | canbia el còdexe]
|
Par saverghene de pì, varda ła pajina Istòria del Estonia . |
Antighità[canbia | canbia el còdexe]
Ła tera de l'Estonia de ancuo ła xe stà abità fin dal antighità (10.000 v.C.) da tribù fineghe.
Età de Mèxo[canbia | canbia el còdexe]
'Ntel XII secoło xe stà cristianixà tuta l'Estonia.
'Ntel stes tenpo xe stà domenà da popoi foresti: a nord ghe xe stà a domenasion danexe, sot el Ducà de Estonia, e a sud chea todesca, sot a Łivonia.
Domenasion svedéxa[canbia | canbia el còdexe]
_en2.png)
Dal inisio del XVI secoło fin a ła Gran Guera del Nord l'Estonia ła jera sot l'Inpero Svedexo, ła xe pasà po soto ła domenasion del Inpero Ruso col Tratà de Nystad 'ntel 1721.
Domenasión Rusa[canbia | canbia el còdexe]
Fra a segonda metà del XIII secoło e tut el XIX secoło i crese i sentimenti nasionai e a voja de independensa etona che porta a popoasion estona a ea reolta par l'independensa durante a Rovołusion del 1905, che tanto vien represa dal exersito rus.
Estonia independente[canbia | canbia el còdexe]
Dopo che el zar el xe stà butà zo dal trono i estoni i ga uxà el tenpo de dixorienasion par łibararse e dichiarar l'independensa el 24 de febraro del 1918.
L'independensa estona no ła xe stà reconosùa subito dal Inpèro todésco, che dal otobre del 1917, par ła prima guera mondiał, a ga ocupà.
L'independensa a xe stà reconosua da i stadi del mondo el 3 de marso del 1918 co 'l Tratà de Brest-Litovsk, fra a Rusia bolseviga e i Inperi sentrai.
Po che i todeschi i ga asà el paexe, i bolsevighi i ga invadesto l'Estonia. Cusìta i estoni, judai anca dal Armà Bianca e da voeontari de tanti paexi, i ga tacà a Guera de Independensa Estona (1918-1920) contro a Rusia bolseviga e che ga portà al Tratà de Tartu, el 2 de febraro, 'ntel cuà xe stai signai i confini fra i do paexi e 'l reconosiment del Estonia da part de a Rusia.
'Ntel 1921 l'Estonia a xe intrà 'nte a Sosietà de łe Nasion.
El tenpo de independensa el xe stà bon par tanti motivi, soratuto culturai e economeghi. I goerni de a prima republega i xe stai de drita/sentro-drita.
Ocupasión sovietega e nazista[canbia | canbia el còdexe]
Dal setenbre del 1939 l'Union Sovietega ocupa l'Estonia e par sta roba vien deslasà da a Sosietà de łe Nasion. A tremenda ocupasion sovietega a ga portà a ła fin de a democrasia e del autogoerno, a ditatuara bolseviga ga deporta e copa on gran numaro de estoni disidenti.
Co l'Operasion Barbarosa, da a fine de łujo al inisio de otobre del 1941, a Zermania nazista ocupa l'Estonia, e i todeschi i vien al inisio risevui cofà łibaradori, tanto che pì de 100.000 estoni so na popołasion de 900.000 aneme i xe intrai 'ntel exersito todesco e finlandexe.
El pian nazista jera dal bon a zermanixasion forsada de e Nasion Balteghe co a coeonixasion todesca e a popoeasion locał "no zermanixabie" a saria stà deportà 'ntel est. Anca in Estonia i nazisti i taca el pian de ełiminasion de a popoasion abrea, zà perseguità dai sovieteghi che né copa el 10% e né exija el 70%. Co 'l judo de calcheduni estoni antisemiti, i nazisti i destermina sirca 2000 abrei.
Ocupasión sovietega durante a Guera Freda e rexistensa estona[canbia | canbia el còdexe]
Fra lujo e i primi de novenbre del 1944 i sovieteghi i ocupa tuta l'Estonia no sensa batarse co a numaroxa rexistensa estona. Desine de mijaja de estoni e svedexi-estoni i scanpa dal invaxion sovietega verso ovest soratuto in Svesia.
A segonda guera mondiał fa perdar el 25% de a popoasion del Estonia oltra a ea so independensa. Inaxonta l'URSS roba el 5% del Estonia preguera.
El ditador sovietego Joxef Stałin porta vanti el so pian de rusificasion del Estonia e deportasion de i disidenti 'nte i gulag in Siberia. I sovieteghi, in sti ani de ocupasion ciamai "del teror", i serca de copar a cultura, a łengoa, l'identità estona, co gran pene par chi che e serca de tegnerle in vida e no renegarle, e sostituirłe co chee ruse.
A rexistensa in Estonia, e in tuti i Paexi Balteghi, a xe stà granda co 'l movimento de rexistensa i Fradei de 'l Bosc finì dopo na granda persecusion 'ntel 1978.
El KGB ga perseguità, co gran vioensa, opoxidori e parsone che e parea no comuniste o par l'independensa de 'l Estonia fin a ea fin del URSS.
Ła tornada a l'independensa 'ntel 1991[canbia | canbia el còdexe]
Sol che el 20 de agosto de 'l 1991 l'Estonia a ga vuo l'independensa dopo a fin de 'l URSS, ma 'l exersito armà sovietego se ne xe 'ndà sol che 'l 12 de setenbre, co l'independensa xe tornà a democrasia.
Giografìa[canbia | canbia el còdexe]
Ła ga 'na superfisie de 45 226 km²[3].
Morfołoxìa[canbia | canbia el còdexe]
Ła xe pravałenteménte guaiva ma có modeste ondułasion, có un gran nùmaro de łaghi e fiumi.
El punto pi alt el se cata inte'l meridion, el "mónt" Suur Munamägi (318 m s.l.m.).
Idrografia[canbia | canbia el còdexe]
Łe coste łe xe iregołare e davant a łe coste se cata sérca 1 520 ìxołe: łe pi gande łe xe l'ìxoła de Saaremaa 2 668 km² e l'ìxoła de Hiiuma 965 km².
Anbienti naturałi[canbia | canbia el còdexe]
Ła xe cuerta de bosc par el 40% de ła so superfisie.
Istitusion[canbia | canbia el còdexe]
L'Estonia ła xe na repùblica parlamentare.
L'atuałe presitente xe Toomas Hendrik Ilves e el primo ministro xe Andrus Ansip.
Ła ga par cavedal Tallinn.
Demografia[canbia | canbia el còdexe]
Ła ga 1 332 893 abitanti.
Łéngoe[canbia | canbia el còdexe]
Ła łengoa ufiçial xe l'estone[4].
Ła forte minonansa slava dopara el ruso
Mucio difuxa la conoçiensa del inglexe.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
