Lauburu
El Lauburu o croxe basca el xe on sinboło basco che el raprexenta na croxe curviłinea co cuatro teste a forma de virgoła e che łe prexenta de łe somejanse col Tomoe japonexe. El xe entrà a far parte de i sinbołi de ła cultura basca soło inte i tenpi moderni (dal XVI al XVIII secoło), diventàndoghene deso uno de i prinçipałi.
Costrusion[canbia | canbia el còdaxe]
El lauburu el se pol costruir co rełativa façiłità co el juto de on conpaso e de on righeło. Se scominsia co on quadrato; dopodeché vien tracià cuatro çirconfarense da ła metà de i łati al sentro del cuadrato: par far cuanto dito, convien tirar do łinee che łe divida el quadrato in cuatro pì picenini. A sto punto, drento ogni çirconfarensa, vien traçià altre do çirconfarense pì picenine in manjiera che el çentro de łe çirconfarense el staga so łe łinee traçae in preçedensa. Infine, par otegner el rixultato finałe, basta metar in evidensa e unir na semiçirconferensa de chele grande co i do archi picenini. Ripetendo l'operasion cuatro olte xe posìbiłe otegner łe cuatro teste del lauburu. Da notar che a segonda de ła semiçirconferensa mesa in evidensa, se pol formar un lauburu orientà in senso orario o antiorario.
Etimołoxia[canbia | canbia el còdaxe]
In basco el termine Lauburu el se traduxe con cuatro teste (lau="cuatro" e buru="testa"). Se pensa parò che el termine el sia n'adatamento de ła paroła łatina labarum, tradota in basco lauburu par via de ła somejansa. Labarum el derivarea a so olta da na paroła de probàbiłe origine çeltica, "làbaro", un stendardo utiłixà in bataja da i Cantabri, un popoło che in età pre-romana l'abitava l'area de l'atuałe rejon Cantabria. L'origine çeltica de sto popoło e łe anałogie co ła svastica, anca queła tanto utiłixà in anbito çeltico, łe łasarea quindi spasio a n'interpresasion çeltica del termine; difati, secondo sta teoria, el termine el derivarea da ła paroła (p)lab-, parlar. Ła prexensa de sta paroła l'è testimonià in tute łe parlade çeltiche: in gałexe llafar vol dir parlada, idioma, voxe, orator; in bretone e antico cornico lavar vol dir paroła; in antico irlandexe labar l'è ciacołon e labra, parlada, łenguajo e via cosita. Secondo pare Fidel Fita, infine, el termine labarum el sarea al contrario stà adotà dal basco ai tenpi de l'inperator Augusto.[1]
Orixane[canbia | canbia el còdaxe]
Ła probàbiłe etimołogia çeltica de ła paroła e ła somejansa co ła svastica, de cui l'è considerà na variante curviłinea, anpliamente difondesta in età pre-romana e romana inte l'anbito çeltico anca se prexente inte łe aree d'influensa indoeuropea come l'India, ła Persia e l'Estremo Oriente, i ga portà i studioxi a pensar che l'origine ła sia più probabilmente çeltica e che el sinboło el sia stà inportà da dei łejonari baschi de l'exercito roman durante n'incursion preso i Çelti. D'altra parte, parò, pararea esarghe próve de ła prexensa de ła svastica curviłinea inte i Paexi Baschi prima de ła invaxion romana[2]. È qindi posìbiłe che el lauburu el provegna diretamente da ła svastica retiłinea o che el faga parte de na stesa famea de segni co na origine comune. Secondo n'antra teoria el lauburu el sarea invese un sinboło sołare noto mia soło ai Çelti, ma anca a tuti i popołi indeouropei, che i l'avarea traxmeso anca ai non-indoeuropei atraverso ła difuxion de un rito sołare.
Signifegà[canbia | canbia el còdaxe]
El signifegà originario del lauburu l'è oncora ojeto de discusioni: secondo qualcheduni, come Sabino Arana, el raprexentarea el sol, par altri el movimento de i corpi cełesti o i cuatro stadi de l'età de l'omo. Secondo n'antra interpretasion el signifegà el variarea secondo l'orientamento de i brasi: el sinbołarixarea ła vita se verso destra, ła morte se verso sinistra; difati l'è in sto verso che apare i lauburu incixi su łe stełi funerarie. Secondo n'intrepretasion nasionałista i cuatro brasi i starea par łe cuatro provinçe de Hegoalde, i Paexi Baschi meridionałi: Araba, Bizkaia, Gipuzkoa e Navara. A l'intełetuałe basco Imanol Mujica ghe piaxea dir che łe cuatro teste łe raprexenta spirito, vita, consapevołesa e forma, anca se l'è generalmente utiłixà come sinboło de prosperità.
Difuxion e istoria[canbia | canbia el còdaxe]
El lauburu l'è stà catà su antiche stełi, ma dopo i Antonini (141-193) no ghè tracia de alcun tipo de svastica inte l'area basca fin ai tenpi moderni. Inte l'opera Archidoxis Magicae de Paracelsus apar un sinboło simiłe al lauburu che el vegnea probabilmente dixegnà par guarir łe bestie. M. Colas el pensa che el lauburu no'l sia mia rełasionà co ła svastica, ma che el vegna da Paracelsus e 'l fuse uxà par marcar łe tonbe de i guaritori de bestie e de aneme, o sia i preti. Verso ła fin del XVI secoło o inisi del XVII ła svastica curviłinea l'apar abondantamente come ełemento decorativo basco, su tonbe, case de łegno, frontespisi de łe caxe o in st'altre maniere come amułeto o tałisman, ma su nisun de i stemi ofisiałi fin al XX secoło. De svastiche drite, invese, no se ghe ne cata fin al XIX secoło. Soto Franco l’uxo del lauburu el subise na forte flesion a cauxa de l'aversion del regime verso i sinbołi, ła łéngua e ła cultura baschi. Atualmente l'è uno de i sinbołi più utiłixà e raprexentativi de ła cultura basca. L'apare sul stema de varie organixasion połitiche, incluxa l'Eusko Abertzale Ekintza (EAE-ANV) o de enti łocałi, come el comun de Ajangiz, ma anca su i prodoti tipiçi dei Paexi Baschi e su i necrołogi de i nasionałisti baschi al posto de ła croxe cristiana.
Riferimenti[canbia | canbia el còdaxe]
- ↑ Łetera de Fita a Fernández Guerra, riprodota in tel so Cantabria, nota 8, pag 126, riprodota inte l' Historia crítica de Vizcaya y de sus Fueros, de Gregorio Balparda, secondo l'ençiclopedia Auñamendi
- ↑ http://www.euskomedia.org/aunamendi/87432/64716?idi=es#64716
Altri projèti[canbia | canbia el còdaxe]
Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Lauburu
Łingambi foresti[canbia | canbia el còdaxe]
- El lauburu, el so signifegà sinbołico e ła so storia Archivià il 27 de disenbre 2007 in Internet Archive.
(EN)
- El lauburu su l'ençiclopedia Auñamendi (ES)
- Lábaro y lauburu (ES) , sito che propone l'origine cantabra del labarum roman. El lauburu basco el sarea na apropriasion culturałe de çerti eruditi baschi del XVI e XVII secoło che i avarea sercà de prexentar i moderni baschi come disendenti de i cantabri. El signifegà sinbołico de i do sinbołi el sarea difiçile da acertar.
- Wikimedia Commons el detien imàjini o altri file so Lauburu